№1–маъруза

6. Радиоактив нурлардан ҳимояланиш тадбирлари ва РН ларни ўлчаш 
асбоблари. 
Радиоактив нурлардан ҳимояланиш тадбирлари: 
Радиоактив 
моддалар билан ишлаѐтган ишчиларни нурланишдан муҳофаза қилишнинг 
турли хил усулларидан фойдаланилади. Бунда нурланиш тушки ва ички 
бўлишини ҳисобга олиш зарур. Ташқи нурланишлардан сақланишда асосан 
нурланиш вақтини белгилаш нурланаѐтган модда билан ишчи орасидаги 
масофани сақлаш ва экранлар ѐрдамида тўсиқ воситаларидан фойдаланилади. 
Ишчининг радиоактив нурланиш зонасида бўлиш вақти, унинг йўл 
қўйилиши мумкин бўлган дозада нурланиш олиш вақтидан ошмаслиги керак.
Нурланиш интенсивлиги нурланаѐтган модда билан ишчи орасидаги 
масофа квадратига тескари пропорционал эканлигини ҳисобга олганда, 
маълум масофада туриб ишлаганда экранлардан фойдаланмаса ҳам бўлади.
Муҳофаза экранлари конструкциялари ҳар хил бўлиб, уларнинг бир 
жойга ўрнатилган, ҳаракатлантирадиган, қисмларга бўлинадиган ва стол 
устида ишлатиладиган турлари бўлади. Муҳофаза экранлари ҳар хил 
моддаларнинг нурланиш зарарларини ўтказмаслик хусусиятига асосланган. 
Экран қалинлигини уни муҳофаза қилиши зарур бўлган нурланувчи модда
интенсивлигини ҳисобга олган ҳолда маълумотномаларда келтирилган 
жадвал ва номограммалар асосида қабул қилинади.
Альфа нурланишлардан сақланишда экран қаршилигини ҳисоблашнинг 
эҳтиѐжи йўқ. Чунки бу нурланишлар ҳаракат доираси энг кучли радиоактив 
моддаларда ҳам 55 мм дан ошмайди. Альфа нурларининг ойна, плексиглаз, 
фольганинг энг юпқа тури ҳам ушлаб қолиш имкониятига эга.
Бета нурланишлардан муҳофаза қилишда бета нурларининг ҳаракат 
масофаларини ҳисобга олган ҳолда экран моддаси ва қалинлиги танланади.
Гамма нурланишлардан муҳофаза қилишда оғир металлардан 
фойдаланиш керак. Масалан, қўрғошин, вольфрам ва бошқалар яхши натижа 
беради.

---

45 
Ўзларининг муҳофазаланиш хусусиятига кўра ўртача оғирликдаги 
металлар экран сифатида яхши натижа беради (пўлат, чуян, мис бирикмалари 
ва бошқалар).
Экранлар ѐрдамида иш жойларидаги нурланишни ҳоҳлаган миқдорда 
камайтириш имкониятлари бор.
Рентген қурилмаларини ишлатганда икки хил нурланиш ҳосил бўлади. 
Булар тўғри тушаѐтган нурлар ва ҳар хил юзаларга тушиб қайтган нурлардир. 
Иш бажарилаѐтган вақтда бу нурларнинг иккаласидан ҳам муҳофазаланиш 
чора-тадбирларини кўриш керак.
Муҳофаза экранларининг пухта ишлаѐтганлиги ўлчаш асбоблари 
ѐрдамида текширилиб турилади. Ёпиқ ҳолдаги нурланувчи моддалар билан 
ишлаганда асосан ташқи нурланишларга қарши муҳофаза аслаҳаларидан 
фойдаланилади.
Саноат корхоналари шароитида ишчилар металл ва кристалларнинг 
таркиби таҳлилини ўтказаѐтган вақтда рентген нурланишларига ѐки лампа 
генераторлар таъсирига тушиб қолишлари мумкин. Ишчиларнинг рентген 
нурлари таъсирида касалликка чалиниб қолмасликларини таминлаш учун иш 
бажариладиган хоналарни рентген нурларини ўтказмайдиган материаллардан 
тайѐрланган экранлар билан тўсиш лозим. Қўрғошин пластинкалари, 
қўрғошинлаштирилган резина материаллари бундай нурларни ютиш 
қобилиятига эга.
Рентген қурилмаларини қуруқ, ѐғоч полли хоналарга ўрнатиш керак. Бу 
хоналарнинг шамоллатиш даражаси 3-5 дан кам бўлмаслиги керак. 
Очиқ ҳолатдаги радиоактив моддалар билан фақат босими 
камайтирилган, мустаҳкам ѐпиладиган шкаф, бокс ва камераларда иш 
бажариш керак. Қурилманинг мустаҳкам беркитилганлиги текшириб 
турилади. 
Иш бажариш жойларига қўлқоплар ўрнатиб қўйилган бўлади. Бундай 
қурилмалар учун босим камайтирилиши 200 Па дан кам бўлмаслиги ва бу 
текшириб турилиши керак. 

---

46 
Изотоплар билан бажариладиган ҳар хил операцияларни боксларда 
бажариш тавсия этилади. Бокслар плексиглаз, алюминий, зангламайдиган 
пўлат билан қопланган берк камералардан иборат бўлиб, унга резина 
қўлқоп ѐки манипуляторлар ўрнатилган бўлади. Бокс ичидаги босим маълум 
миқдорда камайтирилган бўлиб, босим ўлчаш асбоблари билан текшириб 
турилади. 
Бу қурилмалар радиоактив моддалар ѐрдамида турли вазифаларни 
бажариш имкониятини берадиган қурилмалар билан жиҳозланади.
Радиоактив моддалар билан иш бажариладиган биноларнинг 
деворлари, пол, шифт ва эшиклари текис ва силлиқ бўлиши керак. Ҳамма 
бурчаклар, радиоактив моддалардан тозаланиши осон бўлиши учун ярим 
айлана шаклига келтирилди. Хоналарда шахсий муҳофаза воситалари учун 
ҳаво бериш тизимлари ташкил қилинади.
Бино махсус санитария-гигиена жиҳозларига эга бўлиши керак. Булар 
ювиниш қурилмалари, душ хоналари, сув ичиш фавворалари ва 
бошқалардир. Бу қурилмалар тузилишига кўра шунга ўхшаш санитария-
техник қурилмаларидан бир мунча фарқ қилади. Масалан, қўл ювиш 
қурилмаларида кран ўрнига педал ўрнатилади. Шунингдек, бу хоналарда 
албатта иссиқ сув таъминоти бўлиши шарт. Канализация тизимлари 
зарарсизлантириш қурилмасига эга бўлади.
Радиоактив моддалар махсус зич ѐпиладиган идишларда сақланади. 
Радиоактив моддалар билан иш бажариладиган ва улар сақланадиган 
биноларни эшикларига радиоактив хавф белгиси қўйилади.