№1–маъруза

ЭММ ни ўлчов асбоблари: 
Иш жойларидаги электромагнит майдони 
интенсивлигини баҳолаш учун электромагнит майдони ҳосил қилаѐтган 
манба яқинида майдоннинг электр ва магнит кучланишлари айрим-айрим 
ўлчаш билан белгиланади. 
Чунки, электромагнит майдони зонадаги электр ва магнит 
майдонларининг умумий таъсири остида вужудга келади (2-расм). 
Магнит майдонининг кучланиш оқими зичлигини ўлчаш асбоби. 
2-расм.
ЭММ нинг кучланишини ўлчайдиган асосий асбоб ИЭМП-1 ва унинг 
бир неча модификациялари мавжуд. Бу асбоб ѐрдамида электр майдонининг 
50 Гц-100 кГц ва 100 кГц, шунингдек, магнит майдонининг 100 кГц-1,5 МГц 

---

33 
диапазонларида ЭММ нинг кучланишини ўлчаш имкониятини беради. 
Умумий ишчи частоталар диапазонида кучланиш қиймати электр таркиби 
бўйича 5-1000 Вт ва магнит таркиби бўйича 0,5-300 А/м бўлганда аниқлик 
даражаси 20% ташкил қилади. 
Ўлчаш даврида асбобнинг антеннаси ўлчаши зарур бўлган майдонга 
ўрнатилади ва унинг ҳолати асбоб стрелкаси шкалада максимал миқдорини 
кўрсатгунча ҳаракатлантирилади. 
Асбоб комплектига кучлантирувчи блок, электр кучланиш майдонини 
кучланишини ўлчаш учун рамасимон антенна ва кучланиш тақсимлагич 
киради. 
УВЧ-СВЧ диапазонидаги кучланиш оқими зичлиги кўпинча ПО-1 
асбоби билан ўлчанади. 
 
3. Лазер нуридан ҳимояланиш 
 
Оптик квант генератори «лазерь» деб аталади. Лазер ҳозирги замон 
техникасининг энг юксак ютуқларидан бири бўлиб, ихтиро қилингандан 
кейинги ўн йил ичида жуда кенг тарқалиб кетди. Лазер асбоблари мураккаб 
пайвандлаш ишларида, жуда аниқ ўлчов ишларида, осмосли асбобларга 
ишлов беришда, бир квадрат сантиметр юзада олдинги усулларда олиниши 
мумкин бўлган 50 чизиқ ўрнига 600 гача чизиқ чизиш мумкин бўлган ноѐб 
граверлик ишларида ва бошқа кўпгина соҳаларда қўлланилади. 
Лазер нурлари инсон организмига жуда зарарли таъсир кўрсатиши 
мумкин, шунинг учун унинг таъсирини камайтириш мақсадида санитария-
гигеник нормалари ва муҳофазаланиш чора-тадбирлари белгиланган. 
Лазер нурлари электромагнит тўлқинларининг ультрабинафша нуридан 
тортиб инфра қизил нурларигача бўлган спектр соҳаларининг ҳаммасини ўз 
ичига олган оптик диапазонини қамраб олади. Лазернинг нурланиш оқими 
жуда кичкина (ташкил қилган бурчаги 1
о
С) оқим йўналишидан иборат 
бўлганлигидан оқим кучланиши зичлиги нурлантирилаѐтган юзага нисбатан 
жуда катта бўлади. Лазер нурларининг кучланиш зичлиги 10
11
-10
14
Вт/см
2 
ни 

---

34 
ташкил қилади. Ҳар қандай қаттиқ жисм 10
9 
Вт/см
2
кучланишда парланиб 
кетишини ҳисобга олсак, бунинг қандай кучланиш эканлигини тасаввур 
қилиш мумкин.
Бундай катта кучдаги нур энергияси инсон организмига тушиб колса 
биологик ҳужайраларни емириши ва инсон организмига ниҳоятда оғир 
таъсир кўрсатиши мумкин. Лазер нурлари инсон юрак қон айланиш 
системасини, марказий нерв системасини кўзни ва тери қисмларини 
жароҳатлаши мумкин. Шунингдек, нурланиш қоннинг қўйилишига ѐки 
парчаланишига, қаттиқ толиқишига, бош оғриғига, уйқусизлик дардларига 
гирифтор қилади. 
Лазер энергиясининг бирламчи манбалари сифатида газ разрядли 
импульс лампаларидан, доимий ѐнувчи лампалардан СВЧ лампаларидан 
фойдаланилиб, буларни ишлатиш ўз навбатида қўшимча ҳар хил хавф 
манбаи ҳисобланади. 
Лазер нурларининг инсон организмига таъсир даражаси ва ҳарактери 
нур йўналиши, тўлқин узунлиги, нурланиш қуввати, импульс ҳарактери ва 
уларнинг частотасига боғлиқ бўлади. Лазер нурлари энергияси организм 
ҳужайраларида ютилиб, уларда иссиқлик ажрала бошлайди, ҳар хил 
ҳужайранинг энергия ютиш қобилияти ҳар хил. Ёғ ҳужайралари энергияни 
мутлақо ютмайди.
Кўз ҳужайраларида ѐғсимон қават мутлақо йўқ, шунинг учун лазер кўз 
учун ниҳоятда хавфли.
Шунинг учун Ўзбекистон Республикаси соғлиқни сақлаш вазирлиги 
томонидан оптик вкант генераторлари билан ишлаѐтган кишилар учун 
вақтинчалик санитария нормаларини белгилашда кўз қобиғининг интенсив 
нурлангандаги йўл қўйилиши мумкин бўлган чегараси, шунингдек, бирмунча 
нозиқ бўлган кўз қорачиғи учун чегара миқдорлар белгиланган. 
Йўл қўйилиши мумкин бўлган оқим зичлиги рубинли лазерлар учун 10
-
8 
-2; 10
-8
Дж/см
2
, неодимли лазерлар учун 10
-7
-2; 10
-7
Дж/см
2
(буларнинг 

---

35 
иккаласи импульсли режимга боғлиқ) Гелий неон учун 10
-6
Дж/см
2
(узлуксиз режим) миқдорида белгиланган.
Лазер нурларидан сақланиш учун тўсиқлардан ва хавфсизлик 
белгиларидан фойдаланилади.
Тўсиқ қурилмалари ва белгилар хавфли зонада одам бўлмаслигини 
таъминлайди. Лазер қурилмалари ўрнатиладиган хоналар алоҳида ва махсус 
жиҳозланган бўлиши керак. 
Бунда лазер нури асосий ўтга чидамли деворга қараб йўналтирилган 
бўлиши керак. Бу девор ва шунингдек хонанинг бошқа деворлари ҳам нур 
қайтариш коэффициенти жуда оз бўлган материаллардан бўлиши керак. 
Жиҳозларнинг устки қопламалари ва деталлари ярқираш хусусиятига эга 
бўлмаслиги керак. Хонанинг ѐритилиши максимал миқдорда бўлиши керак, 
чунки бу ҳолда кўз қорачиғи минимал кенгайган бўлади. 
Лазер қурилмаларини маълум масофадан туриб бошқаришни таминлаш 
ва автоматлаштириш яхши натижа беради. 
Шахсий муҳофаза аслаҳалари сифатида ѐруғлик фильтрли муҳофаза 
кўзойнаги, муҳофаза тўсиқлари сифатида халат ва қўлқопларни тавсия қилиш 
мумкин. Назорат ўлчовлари махсус усуллар билан тегишли аппаратураларни 
қўллаб олиб борилади.