1980-yillar tarjimashunoshlik deb atalgan va tez qanot yoyib borayotgan fan uchun kuchayish davri bo‘ldi

8.1. “Sho‘ro” jurnalida arab, fors, turk tillarida qilingan tarjimalar

1910-yilda shoir Dardmand Shayx Sa’diydan bir qancha she’rni tarjima qiladi⁵, shu vaqtdan boshlab uning “Guliston” dostonidan bir qancha she’r, hikoyalar bosila boshlaydi⁶. Jurnal “Guliston” va “Bo‘ston” asarlarining tarjimasiga alohida ahamiyat berib, bu haqda qator maqolalarni bosib chiqardi. 1914-yil Najib bin Badriddinning “Guliston tarjimasi munosabati bilan” degan maqolasi bosiladi⁷. “Guliston”ni tarjima qilishni istagan bir tarjimonning (muallif o‘z nomini aytmaydi) “Muhtaram shoirlarimizdan bir rijo” degan maqolasi e’lon qilinadi. Unda tarjimon “Guliston”ni tarjima qilish prinsiplari haqida o‘z fikrini aytib, shoirlardan bu haqda fikr-maslahatlar so‘raydi⁸. Shundan keyin juda ko‘p shoir, tanqidchi, tarjimonlar bu masala haqida o‘z fikr-mulohazalarini jurnal sahifalari-da bayon qiladilar. Ufadan Said Ramiyev “Guliston” tarjimasi haqi-da» degan sarlavha ostida ushbu asarni tarjima qilish prinsiplarini mufassal yozadi⁹. Yana Shayx Sa’diyning bu dostonini tarjima qi-lishga talabgor bo‘lgan o‘sha kishi “Gu­liston” tarjimasi haqida» qator-qator maqola va o‘z tarjimasidan namunalar bostirib chiqardi¹⁰.

Olimjon-ul Idris o‘z davrining madaniy, o‘qimishli bir tarjimoni bo‘lib, u fransuz tilidan xam bemalol tarjima qila bilgan (“Sho‘ro” jurnalining 1914-yil,8-soniga qarang). 1914-yilning o‘rtalariga borib, Umar Xayyomning ruboiyotida she’riy tarjimalar bosildi.

Umar Xayyom ruboiylarini kollektiv bo‘lib tarjima qilish tajribasi ham ro‘y berdi. Bu tarjimalar jurnalning 1917-yilda chiqqan bir qan­cha sonlarida bosila bordi (2 va 4-sonlariga qarang). Lekin mualliflar o‘z nomlarini to‘la yozmay, faqat bosh harflarini (“M.S.I.Ch”) qo‘yganlar, xolos. Jurnalning 11 va 13-sonlarida chiqqan Umar Xayyom ruboiylarining tarjimasiga esa “M.S” deb imzo chekilgan.

Jurnal Hofiz Sheroziy she’rlari tarjimasiga ham alohida diqqat qildi va shoirning ijodi hamda uning asarlari tarjimasining sifati to‘g‘risida bir qancha maqolalar bosib chiqardi.

Tarjimon Musa afandi Hofizning devonini tarjima qilar ekan, jurnal bu haqda o‘quvchilarga darhol ma’lumot berdi (1912 yil, 6-soniga qarang). Ikki yildan so‘ng‘ (1914-yil, 18-sonda) Hofiz Sheroziy haqida katta bir maqola yozilib, unda shoirning devoni Yev­ro­pa tillariga tarjima qilingani haqida mufassal ma’lumot berilgan.

Shayx Sa’diyning she’rlarini tarjima qilgan Muhammad Said Ahmad Jalil ham Hofiz Sheroziyning devonidan bir qancha she’rlarni 1916- yilda tarjima qildi. Bular ham jur­nal sahifalaridan o‘rin olgan.

“Kalila va Dimna”ni arab tiliga tarjima qilgan ibn Muqaffa’ haqidagi maqolalar “Sho‘ro” jurnalida tarjima masalalariga oid bosilgan eng yaxshi ilmiy maqolalardan hisoblanadi. Biz bu maqola haqida yuqorida “Kalila va Dimna” tarjimasi to‘g‘risida yozganimiz­da to‘xtab o‘tgan edik. A.Sa’diev tomonidan yozilgan “Tarixul-ulum” (Ilmlar tarixi) sarlavhali ilmiy maqolada (1909-yil, 5-son) tarjimaga aloqador ko‘p gaplar bor. Bizningcha, “A.Sa’diev” 20-yillardan keyin umrini O‘zbekistonda o‘tkazgan prof. Abdurahmon Sa’diyning yoshlikda qo‘ygan imzosi bo‘lsa kerak. Prof. A.Sa’diyning o‘zi ham 20-yillardan ilgari badiiy tarjima bilan shug‘ullangan edi. U 1910-yilda Xolid Ziyobekning “Qabrdan tovushlar“ degan asarini turkchadan tatar tiliga tarjima qilgan bo‘lib, bu asar “Sho‘ro” jurnalining bir qancha sonida bosilgan (1909-yil, 7-12-sonlar).

“Sho‘ro” jurnali sahifalarida badiiy tarjima sohasida qo‘llanilgan diqqatga sazovor bir tajribani qayd etib o‘tamiz. Chunonchi, o‘quv­chi­lardan biri tahririyatga xat yozib, falon muallifning falon she’rlari­ni tarjima qilishni iltimos qiladi. Tahririyat bu she’rning asl nusxasini jur­nal sahifasida e’lon qilib, har bir tarjimonni o‘sha she’rni ag‘da­rish­ga da’vat etadi. Shundan so‘ng tarjimon o‘z variantini yuboradi. (Bunday ijodiy musobaqada Toshkent, Qo‘qon, Karmana tarjimonlari ham o‘z tarjimalari bilan ishtirok etganlar). Tahririyat ularni o‘z navbati bilan bosib chiqaradi.

Yozuvchi Jyul Vern haqida jurnalda maqola bosilib (1911-yil, 15-son), unda yozuvchining asarlari tarjimasiga katta e’tibor qilingan. 1911-yilda “So‘ng‘i dars” degan hikoya fransuz tilidan tarjima qilinib, ko‘pchilikka manzur bo‘lgan (Tarjimon bu hikoyaga “B.Sh” deb imzo qo‘ygan). Shillerning “Makr va muhabbat” asari L.Mustafiy tarjimasida, Ahmad Gerey Husni noshirligida bosilib chiqdi. (“Sho‘ro” jurnalining 1912-yil, 9-sonida bu tarjimaning sifati haqida taqriz bosilgan). Jurnal sahifalarida leksikografiyaga doir ancha boy material e’lon qilindi. Usha davr sharoitida eng katta ishlardan “Lug‘ati Xamsa” bosilib chiqdiki, bunda turkcha-arab-cha-forscha-ruscha-fransuzcha lug‘atlar tartib qilingan. Bu lug‘atni Kamoliddin afandi ibn mulla To­jid­din tuzgan va uni Qozonda Xaritonov matbaasida bostirgan. “Sho‘ro” jurnalida “sart” so‘zi haqida 1912-yildan tortib to 1917- yilgacha munozarali maqolalar bosildi.¹² Bu maqolalarda “Turkiston viloyatining gazeti“ da o‘zbeklarga nisbatan ishlatiladigan “sart” so‘ziga qarshi keskin gaplar aytilgan.

Jurnal sahifalarida, bulardan tashqari, izohli lug‘atlar, ona tili va lug‘atlarning ahamiyati,turkiy tillarda lug‘at masalasi, uyg‘ur tili lug‘ati va hokazolar haqida ko‘p maqolalar bosilgan.