18-mavzu. Tashqi iqtisodiy faoliyat statistikasi tаshqi iqtisоdiy fаоliyat stаtistikаsining mаzmuni vа mаqsаdi

2. To'lоv bаlаnsi vа uni tuzish qоidаlаri


To’lov balansi mamlakat rezident birliklarining norezidentlar bilan bo’lgan iqtisodiy munosabatlari natijalarining ma’lum bir davr (oy, chorak, yil) davomidagi o’zgarishlarini ifoda etadi.
To’lov balansi mamlakatda iqtisodiy o’sish (kamayish) qay tarzda bo’lganligiga oydinlik kiritadi.
To’lov balansini tuzishdan asosan ikki maqsad ko’zlanadi:
1. Har bir mamlakatning tashqi dunyo bilan bo’lgan iqtisodiy munosabatlarining natijalarini bilish.
2. Boshqa mamlakatlar to’lov balansidan foydalangan holda dunyo miqyosida tovarlar, xizmatlar, investitsiya va kreditlar bozorida bo’layotgan jarayonlarni bilish.
Shu sababli, hamma mamlakatlarda to’lov balansi yagona andoza asosida tuziladi. Bu andozani ishlab chiqish, takomillashtirish va amaliyotga tadbiq etishda ko’mak berish vazifasini Xalqaro valyuta fondi bajaradi.
To’lov balansini tuzish buxgalteriya hisobotlarida qo’llaniladigan ikkiyoqlama yozish printsipiga asoslangan. Har bir operatsiya to’lov balansida ikki marta – kreditda (plyus ishora bilan) va debetda (minus ishora bilan) qayd etiladi. To’lov balansining kredit va debet ko’rsatkichlari yig’indisi nolga teng (balans) bo’ladi.
To’lov balansi operatsiyalari buxgalteriya operatsiyalari kabi alohida-alohida qayd etilmaydi. Operatsiyalar guruhlangan holda va sof holda qayd etiladi. Eksport va import operatsiyalari eksport va import qilingan davrda joriy operatsiyalar schyotida yozib qo’yiladi (birinchi qayd etish). Bu operatsiyaning hisob-kitobi natijalari moliya schyotida yozib (ikkinchi qayd etish) qo’yiladi.
Eksport operatsiyalari kreditda, import esa debetda yozib qo’yiladi. Eksport operatsiyasi birinchi qayd etishda joriy operatsiyalar schyotida yoziladi. Ikkinchi qayd etishda, aktiv miqdori (to’lanmagan qismi) moliya schyotida yoziladi.
Misol. O’zbekiston korxonasi xorijga 10 mln doll. tovar eksport qildi. Shu yilning o’zida eksport uchun 8,5 mln doll. to’landi, qolgan 1,5 mln doll. bo’yicha to’lov keyingi davrda amalga oshirishga kelishildi. Bu operatsiya to’lov balansida quyidagicha aks etadi:

	Kredit	Debet	Saldo
Joriy operatsiyalar syoti Tovarlar eksporti	10		10
Moliya schyoti Aktivlar -tijorat kreditlari -naqd pul va depozitlar		1,5 8,5	-1,5 -8,5
Umumiy saldo	10	10	0

To’lov balansi joriy operatsiyalar, kapital va moliyaviy operatsiyalar schyotidan iborat.
Tovarlar schyotida egalik huquqi mutloq tovarni olayotgan birlik foydasiga o’tayotgan tovarlar, qayta ishlash va tuzatishga mo’ljallangan tovarlar, portda transport tashkilotlari tomonidan sotib olingan tovarlar (benzin, kerosin va x.k.) alohida-alohida qayd etiladi. Bundan tashqari, nomonetar oltin bilan bo’lgan operatsiyalar ham alohida qayd etiladi.