18-mavzu: O’zga gapli qurilmalar Reja: О’zga gap va uning turlari

18-mavzu: O’zga gapli qurilmalar


Reja:

1. 
   О’zga gap va uning turlari.
   
2. 
   Ko’chirma gap.
   
3. 
   О’ziniki bo’lmagan o’zga gap.
   
4. 
   О’zlashtirma gap.
   

О’zga gapli qurilmalar sintaktik tuzilishi, nutqdagi vazifasi, ohangi, tarkibi jihatidan
mustaqil tuzilmalar hisoblanadi. О’zga gapli qurilmalar boshqalarning fikr-mulohazasini bayon
qilish jarayonida o’zga shaxs va so’zlovchi nutqining qorishuvi natijasida yuzaga keladigan
sintaktik birliklardir. О’zganing gapi muayyan shaxsning fikrini muallif gapi orqali
ifodalanishidir. ―О’zga gap‖ grammatik atama sifatida odatdagi o’z lug’aviy ma‘nosidan (boshqa,
o’ziniki bo’lmagan) farq qiladi. Bu atama muallif bayonigacha iste‘molda, aloqa-aralashuvda
bo’lgan va ikkinchi marta qayta qo’llanilayotgan barcha turdagi gaplarni anglatadi. Shu sababli
o’zga gap vazifasida nafaqat boshqalarning gapi, hatto muallifning o’zi tomonidan ilgari aytilgan
gapi ham qo’llana oladi. Hatto qushlar, hayvonlar, ba‘zi predmetlarning tovushi yoki ularga
qilingan muomala ham o’zganing gapi holida bayon etilishi mumkin. Masalan, ―-Bu yoqda nima
qilib yuribsiz?-dedim‖ (A.Q.) gapida o’zganing gapi muallifning ilgari aytilgan gapini ifoda etsa,
―Faqat buxgalteriya joylashgan xonadan cho’t tovushi eshitilar edi: ―shaq-shuq‖ (O.) gapida
o’zga gap predmetning tovushini aks ettiradi.
Tilshunoslikda o’zga gapli qurilmalarning, asosan, ko’chirma gap, o’ziniki bo’lmagan o’zga
gap va o’zlashtirma gapdan iborat ko’rinishlari farqlanadi.98 Tilshunos olim A.Abdullayev bu
turga qo’shimcha tarzda tematik, bilaterial, chog’ishtirma va aralash turdagi o’zga gaplarni ham
ko’rsatadi.99 О’zga gapning qayd etilgan har bir ko’rinishi o’zganing gapini bayon etish xarakteri
hamda sintaktik vazifasiga ko’ra farqlanadi.