18-мавзу: хорижий мамлакатлар конституциялари конституция таърифи

Расмий (формал) ва моддий конституция (юридик ва амалий конституция).

“Юридик конституция” термини (ибораси), ўз навбатида, икки маънода, яъни моддий ва расмий маънода ишлатилади. Моддий маънодаги конституция давлат ва жамият қурилиши асосларини, шахснинг ҳуқуқий ҳолатини тартибга солувчи нормалар тизимидир. Расмий маънодаги конституция олий юридик кучга эга бўлган ва бошқа қонунларга қараганда алоҳида мураккаб тартибда ўзгартириладиган ҳуқуқий ҳужжатдир. Таъкидлаб ўтиш лозимки, Юридик конституцияни расмий тушуниш тегишли ҳужжатларнинг мантларида ўз инъикосини топади, яъни унинг олий юридик кучга эга эканлиги бевосита ёки билвосита (масалан, конституциявий назорат институтини регламентлаш йўли билан) эълон қилинади ҳамда унга ўзгартириш киритишнинг мураккаб тартиби белгилаб қўйилади. Қоида бўйича, ҳам расмий маъноларда гавдаланади, яъни ҳар иккала тавсифни ўзида мужассам этади.

Бу табиий ҳол бўлиб, мантиққа мос келади, зеро, расмий конституция муҳимликда моддий конституциядан ортда қолмайди. У моддий конституциянинг барқарорлигини ҳамда шаънини таъминлашнинг юридик механизмини ифодалайди. Жаҳон амалиётидан истиснолар ҳам мавжуд. Масалан, буюк Британияда конституция фақат моддий маънода мавжуддир. Чунки бу мамлакатда олий юридик кучга эга бўлган ва ўта мураккаб тартибда ўзгартириш киритиладиган ҳуқуқий ҳужжат ёки ҳужжатлар тизими мавжуд эмас. Жамият ва давлат қурилиши асослари шунингдек, уларда шахс ўрни масалалари албатта бу мамлакатда ҳам тартибга солинади ва бу иш у ерда самарали амалга оширилади. Бундан энди ушбу мамлакатда конституция умуман йўқ деган маъно келиб чиқмаслиги лозим. Умуман олганда, ҳуқуқий тартибга солиш бу ерда кўплаб қонунлар ҳуқуқий одатлар суд прецендлари, докринал, яъни назарий ҳуқуқ манфбалари орқали амалга оширилади, чунки бу қонунлар тегишли турнинг соҳавий манбалари сингари ҳуқуқий кучга эгадир.
Баъзи мамлакатлар қонунчилигида шундай нормалар борки, улар мамлакатнинг асосий қонуни матнига криб қолганликлари учунгина конституциявий норма ҳисобланади. Моддий ҳуқуқ нуқтаи назаридан эса уларнинг ҳеч қандай муҳим жойи йўқ. Масалан, Швейцариянинг 1999 йилда қабул қилинган конституциясидаги “Ўн ботқоқлар ва ўта ботқоқлик жойлари тўғрисида” (78 м.), “Қимор ўйинлари ва ўйин уйлари тўғрисида”ги 106 нормалар, шундай нормалар сирасига киради.
Шуни таъкидлаб ўтиш лозимки, “Конституция” термини ишлатилганда, кўпинча формал маънодаги юридик конституция назарда тутилади. Конституцияни моддий ҳуқуқи ва формлар ҳуқуқий тушуниш унинг юридик моҳиятини ифода этади.

4.