18-mavzu: Estetikaning zamonaviy muammolari. Reja

Rassomlik san’ati.
Bu san’at turi ham qadimdan mavjud, uning dastlabki namunalarini qadimgi tosh asridagi 
g’orlar devoriga ishlangan rasmlarda ko’rish mumkin. Ularda asosan ov hayvonlari va inson tasviri berilgan. 
Keyinchalik tasvirda tabiat ko’rinishlari ham aks ettira boshlangan. Dastlab ular bir yo’lda – rangli va oq-qora rang 
tasvir sifatida Sharqda (Xitoy, Hindiston, musulmon mintaqasida) xattotlik, kitobat bezagi sifatida taraqqiy topgan, 
biz ularni hozirgi zamon tili bilan minatyuralar deb ataymiz. Minatyuralar odatda rangli bo’lgan va ko’pincha tabiat 
(daraxtlar, cho’llar, butoqlar) fanidagi inson, qushlar, xayvonlar tasvirini o’z ichiga olgan holda kitobdagi 
mazmunning bir qismini ifodalagan, boshqacha qilib aytganda, bosma texnikasi qo’llanila boshlangunga qadar ular 
grafika – kitobiy rasmlar vazifasini bajargan. 
Rassomlik san’atining yana bir ko’rinishi qadimda saroy devorlariga ishlangan katta hajmli rangli tasvirlar 
bilan bog’liq. Ularni hozirgi davr pannolarining ibtidosi deyish mumkin. M., Afrosiyobdagi to’y marosimini aks 
ettirgan yoki Varaxshadagi hayvonlar bilan olishayotgan bahodirning tasvirlari (VII-VIII asrlar) shular jumlasidan. 
Keyingi paytlarda bosma texnikasining vujudga kelishi va san’at turlarining taraqqiy topib borishi natijasida 
rassomlik uch turga bo’lindi: devoriy rasmlar (ko’rgazmali-amaliy san’at), rangtasvir va grafika – kitob bezash san’ati. 
Ko’rgazmali-amaliy san’at turini ko’rib o’tganimiz uchun rangtasviri to’xtalamiz. 
Rangtasvir voqelikning san’atkor tanlagan nuqtayi nazardan mo’yqalam va bo’yoqlar vositasida muayyan 
tekis materialga rasm tarzida tushirishdan iborat. Unda rassomning uslubi, bo’yoq tanlashdagi mahorati, nur va 
soyalar o’yini Yangicha kompozistion yondashuv kabi san’atkor iste’dodini belgilaydigan jihatlar muhim ahamiyatga 
ega. Aynan ana shular tufayli rassom tabiat, jamiyat, shaxs hayotidagi voqea-hodisalarning takrorlanmas serjilo 
manzaralarini bizga etkazib beradi, voqelikdagi estetik xususiyatlarni rang vositasida tasvirlaydi. Rassom bularning 
hammasini faqat rasm yo’li bilangina emas, balki rasmga o’xshash lekin aslida rasm bo’lmagan havo, nur, tuman v.h. 
singari asarning estetik ruhini belgilab beradigan chiziq tasvirlar vositasida in’ikos ettiradi. Buning yorqin misoli 
sifatida iste’dodli o’zbek rassomi V. Oxunovning “Tashlandiq odam”asarini ko’rastish mumkin. Unda rang, nur, soya 
fonida baland kunda va unga qo’yilgan bosh tasviri berilgan, atrof bilan kunda bir olam, bosh o’zi bir olam. Diqqat 
bilan kuzastangiz, qaysi rankkursdan qaramang, kundaga qo’yilgan olamni ko’rasiz va ekzitenstiyachilar ta’biri 
yodingizga tushadi, o’z holiga tashlab qo’yilgan olamdagi tashlandiq odam. Tasvirning nochiziqligi, ranglarning 
kontrastlikka asoslangan tarzda qorishuvi, ko’zi yumilgan bosh va hilpirashini hohlagan, lekin hilpirashga majoli yo’q 
sochlarining tashqi olamiga ulanib ketishi ulkan bir fojeaviylik ruhini ufurib turadi, asarni kuzatar ekansiz, 
seskanganingizni ham, ho’rsinganingizni ham sezmay qolasiz.
4
Biz zamonaviy rangtasvir haqida mulohaza yuritdik. Mumtoz rangtasvir namunalarini esa muzeylarda ko’p 
uchratgansiz. Rembrand, Rubens, Rafael, Botichelli, Bryullov, Surikov, Levitan, Tansiqboev, Ahmedov, Choriyev va 
boshqa ulug’ rassomlar asarlari shular jumlasidan. 
Rassomlik san’atining yana bir ko’rinishi bu grafikadir – ham rasm, ham bosma badiiy asa. M., taniqli 
rassomimiz M.Reyx tomonidan V. Yanning “Chingizxon” romaniga ishlangan rasmlari, mashhur rus haykaltaroshi 
va rassomi V.Favorskiyning Robert Byorns asarlariga yog’ochdan o’yib ishlagan gravyuralari har ikkisi grafik 
asarlaridir. Grafika rangtasvirga yaqin, lekin ayni paytda qat’iy chiziqlilik xususiyati egaligi va rangga ko’ra 
voqelikning muayyan tasvirini aks ettirishi bilan ajralib turadi. Ayni paytda u doimo rangtasvirdagi asarlarga nisbatan 
hajman kichik bo’ladi. Chunki grafika eng avvalo kitobda nashr etishi uchun mo’ljallanadi. SHu bois undagi 
rangtasvir unsurlari bosma texnikasiga moslangan bo’ladi. O’zbek rassomlari grafikaning nihoyatda go’zal 
namunalarini yaratganlar. CH.Ahmarovning “Ravshan” dostoniga, V. Kaydalovning o’zbek xalq dostonlariga, 
I.Ikromovning Navoiy va Pushkin asarlari muqovalariga ishlagan rasm hamda bezaklari shular jumlasidan. 
Rassomlik san’atida qadimgi minatyura yana tiklanganligini ham ko’rish mumkin. Bunga iste’dodli grafik 
rassom T. Muhamedovning o’zbek halq ertaklariga ishlangan rasmlari, Sh.Muxammadjonovning ”Mahmud 
Qoshg’ariy”, “Chilangar Kova qo’zg’aloni” kabi asarlarni misol bo’la oladi. T.Muhamedov minatyuralarida asosan 
takrorlanmas grafika san’atini ko’ramiz, Sh. Muhammadjonovni rangtasvir, usulida zamonaviy minatyurani 
boyitayotganiga guvoh bo’lamiz. T.Muhamedov asosan kulgilikka, Sh.Muhammadjonov esa ko’proq go’zallik va 
ulug’vorlikka e’tiborni qaratadi. 
2
Bulbul tarоnalari. 2-tоm, 534 b. 
3
Alpоmish. T., G’.G’ulоm nоmidagi Adabiyot va san’at nashriyoti, 1979 y., 13-b. 
4
Qarang. “San’at”jurnali, 1991 y, 5-sоnidagi zarvaraq.

---

Xullas, rassomlik “qarimaydigan” san’at turi sifatida har bir zamonda o’z imkoniyatlarini kengaytirib 
borayotgan katta tarbiyaviy ahamiyatini susaytirmagan faol estetik faoliyatdir. 
Musiqa.
Agar rassomlik san’atida deylik uning manzara janridagi Levitanning mashhur “Qarag’ayzor” asari 
ko’z oldimizda muayyan ma’noda tugallangan rangtasvir sifatida namoyon bo’lsa, musiqa asari, m., Betxovenning 
“Oydin sonata”si yoki Hoji Abdulazizning “Guluzorim” kuyi ohanglar vositasida tinglash jarayonida chizilayotgan 
rangtasvirdir. Ya’ni rangtasvir badiiy mazmundagi markazni in’ikos ettirgan holda ibtido bilan intihonni 
tasavvurimizga havola qilsa, musiqada ibtido, markaz va intiho asarning o’zida mujassam bo’ladi. SHu bois rassomlik 
san’atini ranglar musiqasi, musiqani esa tovushlar tasviri deyish mumkin. Ayni paytda musiqa rassomlikdagi yoki 
badiiy adabiyotdagi aniq yo muayyan tasvirlash imkoniga ega emas, lekin u ohangdor tovush orqali inson qalbiga 
kuchli ta’sir ko’rsatish, uning ruhini qisqa vaqt ichida o’zgartirish qudratiga ega. Bu jihatdan unga teng keladigan 
san’at turi yo’q. Shu sababli musiqadagi “musiqiylik” tushunchasi barcha san’at turlari uchun yuksak mahorat 
ma’nosini anglatadi. M., she’riyatdagi musiqiylik, nasrdagi musiqiylik, me’morlik – qotib qolgan musiqa, ranglar 
musiqasi v.h. 
Musiqa san’ati keskin farqlanadigan milliylik va mintaqaviylik xususiyatiga ega. Xususan, G’arb bilan Sharq 
musiqasida intonastiya, ohang, ijro uslublari va usullari, musiqiy asboblarning xar xilligi yaqqol ko’zga tashlanadi. 
To’g’ri, g’arbliklar va Sharqliklar odam sifatida bir-biriga (ichki dunyosi nuqtayi nazaridan) muayyan 
o’xshashliklarga ega bo’lganidek, ularning musiqasida, ijro asboblarida qay ma’nodadir umumiylik bor. M., ba’zi 
franstuz, olmon xalq qo’shiqlari bilan o’zbek xalq qo’shiqlari orasida intanastion o’xshash jihatlarni, fortapiyano 
bilan chang, g’ichchak bilan skripka, nay bilan fleyta v.b. musiqiy asboblarda umumiy tomonlarni uchratamiz. Lekin, 
ayni paytda biz Mostart asarlari bilan Hoji Abdulaziz asarlari orasidagi katta farqni darhol anglab etmasligimiz 
mumkin emas. Chunki musiqa pardalar pastu balandligiga asoslangan, oddiy tovushga qaraganda uzoq davom 
etadigan ohangdor tovush vositasida inson ichki dunyosini ifodalaydi. Eng avvalo ana shu ichki dunyo inson millatini, 
mentalitetini belgilaydi, uning tashqi ko’rinishidagi farqlar ham ayni o’sha ichki dunyo bilan bog’liq. Shu sababli 
musiqani millatning qalbi deb atashlari bejiz emas. M. F.Verdinelning “Jiz” operasini tomosha qilib o’tirgan oddiy 
o’zbek dehqoni “Nima bu oddiy gapni qo’shiqqa o’xshatib, uning ustiga juda baland ovozda aytadi”, deb hayron 
bo’ladi va uni rasmona estetik idrok eta olmaydi. Ammo o’sha dehqon Sulaymon YUdakovning “Maysaraning ishi» 
operasini har gal Toshkentga kelganda jon qulog’i bilan, maza qilib eshitib, tomosha qiladi. Unga oddiy gapni qo’shiq 
qilib aytilishi ham, ovozlardagi intonastiya ham erish tuyulmaydi, bularni u sezmaydi ham asarni estetik zavq bilan 
idrok etadi. Chunki “Jizel” – Yevropa mentalitetining italyan kishisining qalbiga, ”Maysaraning ishi” o’zbekning 
qalbiga mos milliy ohanglar uyg’unligi bilan murojaat qiladi. 
Biroq, musiqa mohiyatan umuminsoniy tabiatga ega, qaysi millatga taalluqli bo’lishidan qat’i nazar, musiqa 
tarjima qilinmaydi, rassomlik san’atiga o’xshab, uning tili – bitta. Faqat o’sha tilni tushunish uchun har bir millat o’z 
estetik tarbiyasini yuksak darajasiga ko’tarishi, estetik didini ilmiy-amaliy asosida shakllantirishi lozim. Nima uchun 
Muhiddin Qoriyoqubov XX asrning 30-yillarida, Munojot Yo’lchieva 90-yillarida Parij konstert zallarida bergan 
konstertlariga ko’pchilikka chipta etishmagan, zalga kirganlar esa ularni bir mo’’jizaday tinglashgan, konstert 
so’ngida deyarli yarim soat tik turib qarsaklar bilan olqishlashgan. Demak, hali bizning estetik tarbiyamiz, didimiz 
franstuzlarga qaraganda ancha past. SHuning uchun ham biz Yevropa musiqa san’at durdonasini ham rosmana idrok 
etolmaymiz. Vaholanki, jahonda barcha sohada integrastiyalashuv jarayoni jadal sur’atlar bilan bormoqda. O’zbek 
estetikasining vazifasi ana shu jarayonda millatimizning to’laqonli ishtirokini ta’minlashga xizmat qilishdir. 
Musiqa san’atida qo’shiq janrining o’rni alohida uni ba’zan qo’shiqchilik san’ati ham deb atashadi. Chunki
aynan qo’shiq, ohangdor inson ovozi musiqaning vujudga kelishida ulkan rol o’ynagan. Aynan qo’shiq ohangga 
solingan so’zlar orqali millat tarix-dn, xalqning ijodiylik qobiliyatidan bizga xabar beradi. Eng go’zal, eng badiiy 
yuksak xalq she’rlari qo’shiqlar matni sifatida yuzaga kelgan. Masalan: 
Andijonda o’t yoqsam, 
O’shda tutun. 
Bu dunyoda bormikan 
Bag’ri butun. 
Bu dunyoda bo’lsa agar 
Bag’ri butun, 
Qog’ozdan hazon yasang, 
Guldan – o’tin. 
Bu satrlardagi o’xshatishlarni, majoziylikni, ohangga solingan inson qismatining badiiy qiyofasini hech bir 
buyuk san’atkorda uchratolmaysiz. Buni faqat xalq dahosigina yaratishi mumkin. Ayni paytda muayyan shoirning 
sheoriy matniga bastakorlar tomonidan maxsus kuy bastalash asosida ham qo’shiqlar vujudga keladi. Ularning eng 
yaxshilari mumtozlik maqomini oladi. Qo’shiq janri ko’rinishlarga boyligi bilan ham alohida ajralib turadi: tarixiy 
qo’shiqlar, marosim qo’shiqlari, laparlar, lirik qo’shiqlar siyosiy qo’shiqlar, ariyalar, intermeststolar. v.h. 
Musiqaning turlari va janrlari juda ko’p: xalq musiqasi, mumtoz musiqa, simfonik musiqa, vokal, musiqa v.h. 
Biroq u qaysi janrda bo’lmasin, Y.Baxning organ uchun yozilgan xorallarimi, «CHo’li Iroq» kuyimi, SHopenning 
etyudimi, Tarkanning qo’shig’imi – hammasi inson hissiyotlarini tarbiyalashda, ularni hayvonlikdan insoniylikka 
ko’tarishda va bu hissiyotlarni noziklashtirishda muhim ahamiyatga ega. Zero musiqa inson qalbini hilmlashtiruvchi, 
yumshatuvchi eng kuchli estetik omildir. 

---