|
Qovurg`alararo nervlar
Ko`krak qismidan chiqqan 10 juft nerv chigal hosil qilmasdan, qovurg`alar orasiga tarqalib, ko`krak terisini, qovurg`alararo muskullarni, qorin muskullarini, opqadagi tishli muskullarni nerv bilan ta`minlaydi.
Bel chig`ali (plexus lumbalis) 12-ko`krak va 4 ta bel nervlarining qo`shilishidan hosil bo`ladi va bel umurtqalarining yon o`simtalari oldida joylashib, yonbosh-bel muskuli bilan qoplangan bo`ladi. Bu chigaldan uzun va kalta tolalar chiqadi. Kalta tolalar yonbosh-bel, belning kvadrat muskulini nerv bilan ta`minlaydi. Uzun tolalar uchta yirik nerv-son, yopuvchi va sonning yon teri nervini hosil qiladi.
Son nervi (p.femordtis) bel chigalidagi eng uzun nerv bo`lib, songa chot kanali tagidan chot bog`lag`ichi bilan birga chiqadi. U sonning oldingi tomonida joylashib, tikuvchi muskulni, 4 boshli muskulning barcha boshini, sonning oldingi tomonidagi terini nerv bilan ta`minlaydi.
Yopuvchi nerv (p.obturatorius) yopuvchi teshikdan sonning ichki yuzasiga o`tib, sonni yaqinlashtiruvchi barcha va nozik muskullarni, tos son bo`g`imini, sonning ichki yuzasidagi terini nerv bilan ta`minlaydi.
Sonning yon teri nervi (p.cutaneus femoris lateratis) chot kanali bog`lag`ichi tagidan o`tib, songa chiqadi. Uning chetki yon terisini va dumba sohasi terisini nerv bilan ta`minlaydi.
Dumg`aza chig`ali (plexus sacralis) oxirgi bel va 4 ta dumg`aza nervlarining birlashishidan hosil bo`ladi. U kichik tosda noksimon muskulning ustki yuzasida joylashgan, chigaldan uzun va kalta tolalar chiqadi.
Kalta tolalar dumba muskullarini, sonning keng fastsiyasini tortuvchi muskulni, oraliq muskullarni va ular terisini, tashqi jinsiy organlarni nerv bilan ta`minlaydi. Uzun tolalar o`tirg`ich va sonning orqa terisi nervini hosil qiladi.
O`tirg`ich nervi (p.ischiadicus) eng uzun nerv bo`lib, kichik tos bushlig`idan, katta o`tirg`ich teshigidan chiqadi va sonning orqa tomonida joylashadi. Bu nerv sonda kup tarmoqlar-hosil, qilib, uning orqa tomonidagi bukuvchi muskullarni nerv bilan ta`minlab, tizza ostida 2 ga bo`linadi va katta hamda kichik boldir nervlarini hosil qiladi. Katta boldir nervi qorinli muskulning tagidan o`tib, boldir-panja bo`g`imini, oyoq panjasi tagidagi muskul va terini ta`minlaydi. Kichik boldir nervi boldirning oldida joylashib tizea bo`g`imini, boldirning oldingi yon yuzasidagi muskullarni, terini va oyoq panjasi ustining terisini nerv bilan ta`minlaydi. Sonning orqa teri nervi sezuvchi nerv bo`lib, tos bo`shlig`idan o`tirg`ich nervi bilan birgalikda chiqadi. U sonning orqa tomonidagi terini nerv bilan ta`minlaydi.
Dum chigali (plexus coccygeus) 5-dumg`aza nervi bilan bitta dum nervining qushilishidan hosil bo`lib, dum-orqa chiqaruv teshigi orasidagi terini ta`minlaydi.
Vegetativ asab tizimi
Vegetativ nerv sistemasi tuzilishi, funktsiyasi, organlarni ta`minlashi va markazlarining joylashishi, periferik qismining 2 neyronli bo`lishi bilan somatik nerv sistemasidan farq qiladi. Somatik nerv sistemasining nerv tolalari ayrim simpatik tolalaridan tashqari, mielin qavat bilan qoplangan bo`ladi. Ular markazdan boshlanib, organgacha uzilmaydi, ya`ni yaxlit (butun) bo`ladi. Vegetativ nerv sistemasining tolalari nerv markazlaridan chiqqach, organga borguncha uzilib, gangliy hosil qiladi. Gangliydan chiqqan nerv tolalari organga yetib boradi. Vegetativ nerv sistemasining gangliygacha bo`lgan (preganglionar) va gangliydan keyingi (postganglionar) tolalari bor. Postganglionar tolalar mielin qavat bilan qoplanmagan bo`lib, organlarda tugaydi. Preganglionar tolalar mielin qavat bilan o`ralgan bo`ladi. Somatik nerv sistemasi skeletning ixtiyoriy muskullarini, vegetagiv nerv sistemasi silliq muskullarni, bezlarni, yurak va tomirlarni nerv bilan ta`minlaydi.
Vegetativ nerv sistemasi morfologik-fiziologik xususiyatlariga ko`ra, shartli ravishda simpatik va parasimpatik qismlarga bo`linadi.
Odamda nerv sistemasi tuzilshi va joylashgan o’rniga qarab 2 qismdan iborat: 1) Markaziy nerv sistemasi (bosh miya, orqa miya) 2) periferik miya sistemasi (bosh miyadan chiqvchi) 12- juft, orqa miyadan chiquvchi 31-juft nerv. Bosh miya kalla kopqogi ichida, orqa miya esa umurtqa pog`onasi ichida joylashgan. Odamda nerv sistemasi bajaradigan vazifasidur ko’ra (funksiyaga ko’ra) yana 2 ga bo’linadi: 1) Somatik (animal) nerv sistemasi. 2) Vegetativ (avtonom) nerv sistemasi.
Somatik nerv sistemasi skelet muskullsrini (600 ga yaqin) idora qiladi va bizning xohishimizga bo’yso`nadi.
Vegetativ nerv sistemasi esa odam organizmidagi silliq muskullarni innervatsira qilab, bizning xohishmizga bo’ysinmaydi va bu sistema o’ziga hos ko’p xususiyatlarga egadur. Inson ishlab turgan yuragini to’xtataolmasligi, bazi azolarning avtomatizmdi ishlashi, qorachiqni xoxish bilan torayirib yoki kengaytirib bo’lmasiligi, ichaklar peristaltikasini o’zgartirib bo’lmaslik kabi xolatlar vegeatlar nerv sistemasi bilan boglangandir.
Vegetativ herv sistemasi (V.N.S.) somatik nerv sistemasidan (S.N.S.) quyidagilar bilan farq qiladi:
a) VNS xoxishimizga bo’ysinmaydi (S.N.S.esa bo’ysinadi);
b) VNS silliq muskullarni (S.N.S. esa skelet muskllarinig) idora qiladi; VNS markaziy nerv sistemasida (loqal) har xil joylardan (markazlaridan) boshlanib kelsa, S.N.S. esa bosh miya va orqa miyadan bir tekis, ketma-ket boshlanib keladi.
g) somatic nerv sistemasi (S.N.S.) bosh miyada (12-juft), orqa miyadan (31-juft) nerv bo’lab boshlanib ish azogacha (muskul yoki terigacha), to’gridan to’g`ri o`tib borsa, (ularni ko’z bilan ko’rib, qo’l bilan ushlasa bo’ladi) VNS nervlari ko’zga ko’rinmaydi qon tomir devorlari orqali yoki S.N.S. nervi orqali ishchi azolarga yetib boradi;
d) SNS nervlari organizmni hamma joyiga bir tekis tarqalsa, VNS asosan hayot-momot azolariga tarqaladi;
v) V.N.S.nervlari albatta a`zogacha tugun hosil qiladi;
e) VNS farqli ravishda bir-biriga qarama-qarshi ishlaydigan 2 ta (antogonis) sistemadan iborat (parasimpotik va simpatik).
Vigetatib nerv sistemasi 2 qismidan iborat ekan, ularning markazi va periferir qismlari taovvut qilinadi va uni quyidagi chizmada ko’rib chiqiamiz:
Do'stlaringiz bilan baham: |
