16-multidisciplinary online distance conference on "scientific and practical research in uzbekistan" part-14

BOSHLANG‘ICH SINFLARDA FE’L ZAMONLARI MAVZUSINI O‘QITISH 
METODIKASI
Yo‘ldasheva Nazira
Namangan viloyati Mingbuloq tumani
41-maktab o‘qituvchisi

---

108
10
Yuldasheva Nafisa
Namangan viloyati Mingbuloq tumani
6-maktab o‘qituvchisi
[e-mail]
[e-mail]
Annotatsiya: 
ushbu.tezisda.boshlang‘ich.sinflarda.ona.tili.darslarida.fe’l.so‘z.turkumining.
fe’l zamonlari mavzusini o‘qitish usullar va bu mavzu haqida so‘z yuritamiz
Kalit so‘zlar:
.zamon.shakllari,.zamon.kategoriyasi,.to‘liqsiz.fe’llar,.uslubiy.betaraflik
Boshlang‘ich.sinflarda.ona.tili.darslarida.fe’l.so‘z.turkumi.mavzulari.o‘tiladi..Mavzular.
boshlang‘ich.sinf.yoshiga.moslab.belgilangan.bo‘lsada.ular.ancha.sodda.va.to‘liqmas..Albatta.
bu.kamchilik.yuqori.sinflarda.ona.tili.darslarida.to‘ldirilsada.biz.o‘quvchilarni.yoshligidanoq.
mukkamalroq. tarzda. mavzularni. o‘qitsak. foydadan. holi. bo‘lmaydi.. Fe’l. zamonlariga.
quyidagicha. ta’rif. berish. maqbulroq. variant. hisoblanadi:. fe’ldan. anglashilgan. harakatning.
nutq.so‘zlanib.turgan.paytga.nisbatan.bajarilishi.yoki.bajarilmasligini.bildiradigan.shakllarga.
zamon.shakllari.deyiladi..Shunday.zamon.shakllari.tizimiga.esa.zamaon.kategoriyasi.deyiladi..
Zamon.turini.belgilashda.so‘zlanayotgan.nutq.vaqti.asosiy.tayanch.nuqta.bo‘lib.hisoblanadi.
Ana.shunga.ko‘ra.uch.zamonga.bo‘linadi:.1)O‘tgan.zamon,.2).Hozirgi.zamon.3).kelasi.zamon.
O‘tgan.zamon..Fe’ldan.naglashilgan.harakatning.nutq.so‘zlanayotgan.vaqtdan.oldin.bo‘lib.
o‘tganligini.bildirgan.shakllar.o‘tgan.zamon.shakllari.hisoblanadi..O‘tagn.zamon.shakllari.
–di,.-gan,.-ib.(-man,.-san,.-di).qo‘shimchalari.yordamida.yasaladi..Shu.yerda.o‘quvchilarga.
tushuntirishimiz.kerak.bo‘lgan.qoida.mavjud:.Bu.shakllar.o‘tgan.zamon.umumiy.nomi.ostida.
birlashsa.ham.ularning.har.qaysisi.bir-biri.bilan.ma’lum.ma’noda.farqlanadi..Misol.tariqasida.
–gan shakli –di ga nisbatan harakatning nutq so‘zlanib turgan vaqtdan ancha oldin sodir 
bo‘lganini. ifodalaydi.. O‘tgan. zamon. shaklida. to‘liqsiz. fe’llardan. edi,. emish,. ekan. fe’llari.
ishlatiladi.. Hozirgi. zamon:. fe’ldan. anglashilgan. harakatning. va. holatning. nutq. so‘zlanib.
turganvaqtda. ro‘y. berishi. yoki. ro‘y. bermasligini. bildiradi.. Fe’l. shakllariga. hozirgi. zmon.
shakllari,. shunday. zamon. shakllariga. hozirgi. zamon. kategoriyasi. deyiladi.. Hozirgi. zamon.
ma’nosi.–yapti,.-yotir,.-moqda.singari.qo‘shimchalar.qo‘shish.orqali.ifodalanadi..Masalan:.
yuryapti,.yurmoqda,.kabi.yasaladi..Hozirgi.zamon.fe’llari.ma’lum.uslubga.xoslangani.bilan.
o‘zaro.farqlanadi..–yapti.uslubiy.betaraf.shakl.bo‘lsa.–moqda,.-yotir,.yozma.nutq.uslubiga.
xosdir..
-yotir, -yotib shakli unli bilan tugagan fe’l asoslariga ,-ayotir, -ayotib shakllari esa undosh 
bilan.tugagan.fe’l.asoslariga.qo‘shilib.keladi..
Kelasi. zamon. fe’llarni. nutq. paytidan. keyin. bajariladigan. yoki. bajarilmaydigan. ish-
harakatni.bildiradi..Bu.zamon.shakli.fe’l.asosalriga.–a.ravishdoshini.–di.–jak.fe’l.asoslariga.
fe’l.asosalriga.–ar,..–ur,.-gusi.yuqoridagi.qo‘shimchalardan.tashqarife’l.asoslariga.–a,.-y,.-(a)
r.qo‘shimchalarini.qo‘shish.bilan.hosilk.bo‘ladi..Bu.shakllar.ba’zan.harakatning.doimiy.uch.
zamon.har.uch.zamonga.oidligini.ham.ifodalaydi..
Bulardan –adi –ar uslubiy betaraf shakllar bo‘lsa ham, ular ifodalanayotgan harakatga 
gumon-taxmin. ma’nosini. bildirish. ildirmasligiga. ko‘ra. bir-biridan. farq. qiladi.. –ar. gumon.
taxmin.ma’nosiga.ega..
O‘quvchilarga. o‘zlashtirishi. lozim. bo‘lgan. yana. bir. tushuncha. mavjud.. Bu. zamon.
hodisalarining ko‘chishi ba’zan turli zamonga mansub bo‘lgan shakllar o‘zaro almashishi 
mumkun.

---

109
10
1.. O‘tgan.zamon.–di.bilan.yasalgan.shakli.kelasizamon.va.hozirgi.zamon.ma’nolarini.
qo‘llaniladi:.Hozir.qayoqqa.ham.bordik..(kelasi.zamon).Shundan.so‘ng.bilmadim.qancha.vaqt.
o‘tdi(hozirgi.zamon).
2.. –gan.bilan.yasalganshakl.hozir.zamon.ma’nosida.qo‘llaniladi.
3.. Hozirgi.zamon.fe’llari.kelasi.zamon.ma’nosida.qo‘llanilishi.mumkun.
4.. Hozirgi.zamonning.o‘tgan.zamon.ma’nosida.qo‘llanilishi.ko‘p.uchraydigan.holder.
5.. Hozirgi.zamon.shakli.orqali.o‘tgan.zamon.ma’nosi.ham.ifodalanishi.mumkun.
Foydalanilgan.adabiyotlar:
1.. Ona.tili.o‘qitish.metodikasi..Toshkent.2003
2.. S..Qobilova.Ona.tili.mukammal.qo‘llanma
3.. 4-sinf.ona.tili.darsligi..
4.. Boshlang‘ich.ta’lim.metodik.jurnali
5.. Ma’rifat.gazetasi..2019-2020-yil.sonlari.
6.. O‘zbekiston.milliy.ensiklopediyasi..Yangi.nashr.

---

110