16-mavzu. Yordamchi elektr jihozlar

---

16-mavzu. Yordamchi elektr jihozlar.
I. Mа`ruzа rеjаsi: 
Yordamchi jixozlar: yuritma elektrodvigatellari, oyna tozalagichlar, tovush 
signallari, o‘chirgichlar, almashlab ulagichlar, rele va boshqa ko‘rinishdagi 
kommutatsiya jihozlarining turlari.
Elektr jixoz sxemalarida ishlatiladigan ulagichlarning turlari. past va yuqori 
kuchlanishli o‘tkazgich simlarning texnik tavsifnomalari.
Multepleks tizimi. Avtomobil elektr zanjirlarini avariya rejimlaridan himoya qilish 
usullari. Rele va saqlagichlar bloki.
Elеktrоmоbillаr elеmеntlаri vа uning kоnstruksiyasi
II. Tаyanch so’zlаr vа ibоrаlаr: 
Yordаmchi elеktr jihоzlаr hаrоrаt isitgich veltilyatori, oyna tozalagichlar, tovush 
signallari, аkkumulyatоrlаr bаtаrеyasi, elеktrоmоbillаr, tizim аsbоblаri, 
kоnstruksiyalаr , bоrt enеrgо kоntrоl , аkkumulyatоrlаr bаtаrеyasi, аvtоmоbil 
tеzligini vа dvigаtеl vаlining аylаnish chаstоtаsini nаzоrаt qilish аsbоblаri, 
elеktrоmоbillаr bоrt tizimi, ichki dаtchiklаr tizimi, hаydоvchini displеyli xаbаrlаsh.
III. Mаqsаd: 
Tаlаbаlаrdа Yordаmchi elеktr jihоzlаr bo’yichа kеng qаmrоvli bilim vа 
ko’nikmаlаrni shаkllаntirish. 
IV. Matn 
Zamonaviy avtomobillarida harakat xavfsizligini ta’minlash, haydovchi va 
yo‘lovchilarga qulaylik yaratish, yonilg‘ini tejash bilan bog‘liq bo‘lgan 
mexanizmlarni harakatga keltiradigan elektryuritmalar keng ko‘lamda 
ishlatilmoqda. Elektrodvigatel, uzatish mexanizmi va boshqarish asboblaridan 
iborat bo‘lgan elektromexanik tizimga elektr yuritma deb ataladi. Elektr 
yuritmalar avtomobilning quyidagi moslamalarida ishlatiladi: isitkichlar va 
ventilyatorlar, avtomobilning oldi-orqa oynalari va faralarni tozalagichlar, yon 
oynalar va radioantennani ko‘tarish-tushirish mexanizmlari, o‘rindiqlarni 
harakatlantiruvchi mexanizmlar va hokazo.
Avtomobillarda kollektorli o‘zgarmas tok elektrodvigatellari qo‘llanadi. Mexanik 
energiyani uzatish uchun tishli va qo‘chqaroqli uzatmalar, krivoship-shatun 
mexanizmlari ishlatiladi. Elektrodvigatelni boshqarish tizimi turli xil relelar, 
elektron moslamalar, datchiklar, uzgich va almashlab ulagichlardan iborat. 
Elektrodvigatel, mexanik energiyani uzatish moslamasi, bajaruvchi mexanizm va 
boshqarish sxemasining elementlari konstruktiv jihatidan bitta umumiy qurilmaga 
birlashtirilgan bo‘lishi mumkin. Masalan, elektrodvigatel oynatozalagich reduktori 
bilan birikib motoreduktorni hosil qiladi. Elektr oynatozalagich va oynayuvgichlar 
ham elektrodvigatel va bajaruvchi mexanizmning birikishidan hosil bo‘lgan 
moslamalardir. 
Ishlatish joyi va sharoitiga qarab eletrodvigatellar uzoq, qisqa vaqt davomida yoki 
qisqa vaqt takroriy rejimlarda ishlashi mumkin. 

---

Avtomobillarning elektryuritmalarida 
faqat o‘zgarmas tok elektrodvigatellari 
ishlatilib, ularning elektromagnit va 
doimiy magnitlardan uyg‘otiladigan 
turlari mavjud.
Elektromagnitli uyg‘otish tizimiga ega 
bo‘lgan elektrodvigatelning tuzilishi 6.1-
rasmda keltirilgan. Elektrodvigatel 
yakori 1, ikkita o‘zi o‘rnashadigan 
metallkeramik podshipniklar 7 da 
aylanadi. Podshipniklar qopqoq va 
korpus 11 da prujinalar 5 va 14 bilan 
ushlab turiladi va namatdan 
tayyorlangan tiqma 6 ga shimdirilgan 
moy bilan moylanib turadi. Qopqoq va 
korpus murvat 3 yordamida bir-biriga 
tortib qo‘yilgan. Yakorning halqasimon 
usulda o‘ralgan chulg‘amlari kollektor 8 ga ulangan. Kollektor shtampalash yo‘li 
bilan mis tasmalardan tayyorlanadi. Cho‘tka 9 kollektorga prujina 10 yordamida
bosib turiladi. Cho‘tkatutqichlar traversa 4 ga mahkamlangan. Korpusning ichki
silindrik sirtiga stator joylashtirilgan bo‘lib, uning qutblari 12 ga uyg‘otish 
chulg‘ami 13 o‘rnatilgan. Quvvati katta bo‘lgan elektrodvigatellarning yakori 
zo‘ldirli podshipniklarga o‘rnatiladi. 
Avtomobillarda ketma-ket, parallel va aralash uyg‘otish tizimiga ega bo‘lgan 
elektrodvigatellar ishlatiladi. Ketma-ket uyg‘otish tizimili elektrodvigatellar ishga 
tushirish momenti katta bo‘lishini talab qilinadigan mexanizmlarda 
(oynako‘targich, antenani chiqarib-tushirish moslamalari), paralel va aralash 
uyg‘otish tizimli elektro-dvigatellar esa, tavsifnomasi barqaror va aylanish 
chastotasi yuklama ortish bilan o‘zgarmaydigan mexanizmlarda (oyna-fara 
tozalagichlar va hokazo) ishlatiladi. Reversiv elektrodviga-tellarning ikkitadan 
uyg‘otish chulg‘ami bo‘lib, ular zanjirga galma-gal ulanadi. 
Hozirgi zamon avtomobillarida elektromagnitli uyg‘otish tizimili
elektrodvigatellar o‘rniga doimiy magnitlar ta’sirida uyg‘otiladigan 
elektrodvigatellar o‘rnatilmoqda. Elektrodvigatelning uyg‘otish tizi-mida doimiy 
magnit ishlatilishi, uning texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlarini sezilarli darajada 
yaxshilash, xususan massasi va o‘lchamlarini kamaytirish, foydali ish koefitsientini 
1,5 baravar oshirish imkonini beradi. Elektrodvigatelda ichki ulanishlarning 
soddaligi, ularning ishonchliligini oshiradi. Bundan tashqari, mustaqil uyg‘otish 
tizimi barcha doimiy magnitli elektrodvigatellar reversiv bo‘lishini ta’minlaydi. 
Doimiy magnitli elektrodvigatelning tuzi-lishi keltirilgan. Doimiy magnitlar 2 
qobiq 13 ning ichki sirtiga ikkita yassi po‘lat prujinalar 11 yordamida 
mahkamlanadi. Elektrodvigatel yakori 12 ikkita o‘zi o‘rnashadigan sirg‘anuvchi 
Doimiy magnitli elektrodvigatel: 
1 va 7- podshipniklar, 2-doimiy magnit, 3-
cho‘tkatutqich, 4-cho‘tka, 5-traversa, 6-kollektor, 
8 va 14-qopqoqlar, 9-drossel, 10-mahkamlash 
plastinasi, 11-magnitni mahkamlash prujinasi, 
12-yakor, 13-korpus, 15-yakorning chekka 
izolyasiya plastinasi

---

podshipniklar 1 va 7 da aylanadi. Grafit cho‘tkalar 4 kollektor 6 ga prujinalar 
yordamida bosib turiladi.
Doimiy magnitli elektrodvigatelning ishlash prinsipi yakor va stator magnit 
maydonlarining o‘zaro ta’siriga asoslangan. 
Hozirgi kunda avtomobil elektr yuritmalari uchun kontaktsiz o‘zgarmas tok 
elektrodvigatellarini yaratish yo‘nalishida izchil ish olib borilmoqda. 
Oynatozalagichlar
Oynatozalagichlar 
avtomobilning old tomonidagi 
(ba’zi avtomobillarda orqa 
tomonidagini ham) oynasini
qor, yomg‘ir va har-xil 
ifloslardan tozalash uchun 
xizmat qiladi. Oynatozalagich 
aralash uyg‘otish tizimiga ega 
bo‘lgan doimiy magnitli 
elektrodvigatel, almashlab
ulagich, qo‘chqaroqli reduktor, 
krivoship, pishang va tortqilar, 
cho‘tkalar, termobimetall 
plastinali saqlagichdan iborat. 
Yakor 1 ning (6.3-rasm) 
aylanma harakati uning 
o‘qidagi qo‘chqaroq 13 orqali 
reduktorning plastmassadan 
tayyorlangan shesternasi 12 ga uzatiladi. Krivoship 4, shesterna valiga qattiq 
mahkamlangan bo‘lib, uning aylanishi rezina tozalovchi cho‘tka pishanglari 8 ni 
o‘z tayanchlari 7 ga nisbatan tebranishga olib keladi. Krivoship harakati 
cho‘tkalarga tortqilar 5 va pishanglar 6 orqali uzatiladi. Elektrodvigatelni tok 
manbaiga ulash va uzish, uning yakorini tezligini o‘zgartirish almashlab ulagich 2 
yordamida amalga oshiriladi. 
Oynatozalagich cho‘tkalarining kichik tezlikda ishlashini ta’minlash uchun 
almashlab ulagich 2 ning kontakt lappagi 9, tok elektrodvigatel uyg‘otish 
chulg‘amining parallel ulangan g‘altaklariga, qarshilik 10 dan o‘tmasdan boradigan
I holatga keltiriladi. Tozalovchi cho‘tkalar tezligini oshirish uchun almashlab 
ulagichning kontakt lappagi boshqa holatga keltiriladi (II holat), Bu holda 
elektrodvigatel uyg‘otish chulg‘amining parallel g‘altagi zanjiriga qarshilik 10 
ulanadi. Uyg‘otish zanjirida tok kuchining susayishi, uyg‘otish magnit oqimini 
kamaytiradi, natijada yakor aylanishlar chastotasi ortadi. Almashlab ulagich
o‘chirilgandan keyin ham (0 holat), plastina 16, kontakt lappak 11 ning kesilgan 
joyiga o‘rnashguncha elektrodvigatel ishlab turadi. 
Elektromagnitli uyg‘otish tizimidagi elektro-dvigatel: 
a - ko‘ndalang kesimi; b - elektr sxemasi; 
1-yakor, 2-qopqoq, 3-murvat, 4-traversa, 5 va 14-
plastinasimon prujinalar, 6-tiqma, 7-metallokeramik 
podshipnik, 8-kollektor, 9-cho‘tka, 10-prujina, 11- 
korpus, 12- stator qutblari, 13- uyg‘otish chulg‘ami, 15-
yakor vali, 16- almashlab ulagich, 17, 18- uyg‘otish 
chulg‘ami g‘altaklari 

---

Bu daqiqada chegaraviy uzgich 
zanjirni uzadi va elektrodvigatel 
to‘xtaydi. Bunda, cho‘tkalar 
avtomobil old tomonidagi 
oynaning eng chekka past 
qismida, haydovchiga xalaqit 
bermaydigan joyda to‘xtaydi. 
Yuklama ortishi va qisqa tutashuv 
natijasida yuzaga kelishi mumkin 
bo‘lgan katta tok kuchidan 
elektrodvigatel chulg‘amlarini 
himoya qilish uchun uning 
zanjiriga takroriy ishlaydigan 
termobimetall plastinali saqlagich 15 ulangan.
Doimiy magnitli elektrodvigatelga ega bo‘lgan SL-136 belgili oynatozalagich 
elektr yuritmasining sxemasi keltirilgan. Bu turdagi oynatozalagichlarning o‘ziga 
xos tomoni shundan iboratki, ularda tozalovchi cho‘tkalarning kichik va katta 
tezlikda harakatlanishi bilan birga to‘xtab-to‘xtab harakatlanish rejimida ishlashi 
ham ko‘zda tutilgan. Oynatozalagichni to‘xtab-to‘xtab harakatlanish rejimi 
almashlab ulagich I ning III holatga qo‘yilishi bilan amalga oshiriladi. Bu holda 
elektrodvigatelning yakor zanjiriga rele 7 ulanadi. Releda qizdiruvchi spiral 8 
bo‘lib, u termobimetall plastina 9 ni qizdiradi. Bimetall plastina qizishi davomida 
yuqori tomonga egiladi va kontaktlar 10 ni uzadi. Bu, o‘z navbatida, rele 11 ning 
ta’minot zanjiri toksizlanishiga va uning kontaklari 12 elektrodvigatelning yakori 
zanjirini uzishga olib keladi. Bimetall plastina 9 soviganidan keyin dastlabki 
holatiga qaytib, kontaktlar 10 ni tutashtiradi, rele 11 ga tok keladi va uning 
kontaklari 12 tutashib yana elektrodvigatelni tok manbaiga ulaydi. 
Oynatozalagich: 
a - cho‘tkalar yuritmasi; b - elektr 
sxemasi; 
1-yakor, 2- almashlab ulagich, 3-cho‘tkalar 
yuritmasining reduktori va chegaraviy 
uzgich, 4-krivoship, 5-tortqi, 6-pishanglar, 7-
cho‘tka pishanglarining tayanchi, 8-
cho‘tkalar, 9-almashlab ulagichning kontakt 
lappagi, 10-rezistor, 11-chegaraviy 
uzgichning kontakt lappagi, 12-shesternya, 
13-reduktor qo‘chqarog‘I (chervyak), 14-o‘t 
oldirish kaliti,15-termobimetall saqlagich, 
16-chegaraviy uzgichning kontakt plastinasi, 
17 va 18-uyg‘otish chulg‘ami g‘altaklari; Sh 
va Ya - o‘tkazgichlarni ulash qisqichlari
СЛ136 belgili oynatozalagich elektr yuritmasining
umumiy sxemasi 

---

Oynatozalagichdagi bu jarayon bir minutda 7...19 marta qaytariladi. 
Oynatozalagich cho‘tkalarining kichik tezlikda harakatlanishini ta’minlash uchun 
almashib ulagich II holatiga keltiriladi. Bu holatda tok elektrodvigatel yakori 4 ga 
asosiy cho‘tkalarga nisbatan burchak ostida joylashtirilgan qo‘shimcha cho‘tkalar 
3 orqali uzatiladi. Bu rejimda tok yakor chulg‘am-larining faqat ma’lum bir 
qismidan o‘tganligi tufayli, uning aylanish chastotasi va aylantiruvchi momenti 
kamayadi. Oynatozalagich cho‘tkalarini katta tezlikda harakatlantirish uchun 
almashlab ulagich I holatga o‘tkaziladi. Bunda elektrodvigatel ta’minoti asosiy 
cho‘tkalar orqali amalga oshiriladi va tok yakorning hamma chulg‘amlaridan 
o‘tadi. Almashlab ulagichning IV holatida tok birdaniga oynatozalagich va 
oynayuvgich elektrodvigatellarining yakorlari 4 va 2 ga uzatiladi va ular birgalikda 
ishlaydi. 
Oynatozalagich o‘chirilgandan keyin ham (almashlab ulagichning 0 holati)
kulachok 6 aylanib, qo‘zg‘aluvchi kontakt 5 ni uzguncha elektrodvigatel ishlab 
turadi. Kontakt 5 uzilgandan keyin elektrodvigatel to‘xtaydi. Elektrodvigatelning 
tok zanjiri belgilangan daqiqada uzilishi, oynatozalagich cho‘tkalarining dastlabki 
holatida to‘xtashini ta’minlash bilan bog‘liq. Elektrodvigatelning yakor zanjirlarini 
ortiqcha yuklama va qisqa tutashuv toklaridan xalos qilish uchun termobimetall 
saqlagich 13 o‘rnatilgan.
Yomg‘ir tomchilab yoqqanda yoki qor uchqunlab turganda avtomobil old oynasi 
kam namlanib, oynatozalagich cho‘tkalarini ishqalanishini va ularni yeyilishini 
kuchaytiradi. Ishqalanish kuchining ortishi energiya sarfini oshiradi va yuritma 
elektrodvigateli qizib ketishi mumkin. Oynatozalagichni bir-ikki taktga, qo‘l bilan 
ishga tushirish noqulay va xavfli, chunki bu bir necha daqiqaga bo‘lsa ham 
haydovchi diqqatini jalb qiladi. Zamonaviy avtomobillarda oynatozalagich qisqa 
vaqt davomida ishlashini ta’minlash uchun elektrodvigatelning boshqarish tizimiga 
maxsus elektron sxema kiritilib, u ma’lum vaqt oralig‘ida (2....30 s) oynatozalagich 
elektrodvigatelini bir-ikki takt ishlashi uchun ulab turadi. 
Tovush signallari 
Tovush signallari avtomobillarning harakat xavfsizligini ta’minlash va yo‘lovchi 
hamda boshqa haydovchilarni transport vositasi yaqinlashayotganligi haqida 
ogohlantirish uchun xizmat qiladi. Oxirgi vaqtda tovush signallari
avtomobillarning o‘lchov-nazorat asboblari bilan ham ishlatilib, haydovchiga 
agregatlar holati to‘g‘risida xabar beradi. Shuningdek tovush signallari «avtomobil 
qo‘riqchisi» tizimida ham ishlatiladi. Avtomobillarda asosan elektr va pnevmatik 
tovush signallari ishlatiladi. 

---

Elektr tovush signallarining ohangli va shovqinli turlari mavjud. Ohangli tovush 
signallari karnayli shovqinli signallar esa disk rezonatorli qilib ishlangan. 
Ko‘pchilik avtomobillarga ikkita tovush signali o‘rnatilib, biri past ohangli bo‘lsa, 
ikkinchisi baland ohangli bo‘ladi. Yuqori klassli yengil avtomobillarda uchta 
tovush signali bo‘lib, ularning biri past ohangli, ikkitasi baland ohangli bo‘ladi. 
Bu signallar to‘plami hamohang qilib bir-biriga moslanadi va baravariga 
sadolanadi. 
Elektr tovush signali qoliplangan po‘lat korpus 1 ga mahkamlangan o‘zak 4, 
qo‘zg‘almas kontakt plastinasi 3, qo‘zg‘aluvchi kontakt o‘rnatilgan prujinasimon
plastina 7 lardan iborat. Korpus 1 va rezonator 12 orasiga legirlangan va 
toblangan po‘latdan tayyorlangan membrana 11 qistirib qo‘yilgan. Membranaga 
shtift 5 o‘rnashtirilgan yakor 10 mahkamlangan. Elektromagnit chulg‘ami 9 uzgich 
kontaktlar 6 ga ketma-ket ulangan. Kontaktlar orasidagi tirqish gaykalar 2 bilan 
rostlanadi. Kontaktlar orasida hosil bo‘ladigan uchqun kuchini pasaytirish uchun 
ularga parallel ravishda rezistor 5 (ba’zi hollarda kondensator) ulangan. Volfram 
kontaktlar 6 plastinalarga payvandlangan va normal holda tutashgan bo‘ladi. 
Elektromagnit chulg‘ami 9 tok manbaiga ulanganda, o‘zak 4 magnitlanadi va 
yakor 10 ni o‘ziga tortadi. Bu esa yakor mahkamlangan membranani egilishga olib 
keladi. Shu daqiqani o‘zida yakorga o‘rnatilgan shtift yuqoriga harakat qilib 
prujinasimon plastinaga ta’sir qiladi va kontaktlar 6 ni uzadi. Kontaktlarning 
uzilishi natijasida elektromagnit chulg‘amining tok zan-jiri ham uziladi, o‘zak 4
magnitsizlanadi, membrana 11 o‘zining elastikligi hisobiga daslabki holatiga 
qaytadi. Kontaktlar 6 yana tutashadi va signalning ishi takrorlanadi. Membrana 
harakati ta’sirida vujudga kelgan havoning tebranishi ma’lum chastotaga 
(200...400 Gs) ega bo‘lgan tovush hosil bo‘lishini ta’minlaydi. Signalning zarur 
ohangi membrananing qalinligi va karnay shaklini tanlash yo‘li bilan ta’minlanadi. 
Karnay qanchalik kalta va membrana qanchalik qalin bo‘lsa, signal ohangi 
shunchalik yuqori bo‘ladi.
Avtomobillarga ikki yoki undan ortiq karnayli tovush signali o‘rna-tilganda, 
signalni ulaydigan tugma kontaktlari orqali o‘tadigan tok qiymati 20...25A gacha 
yetib, uni kuydirishi mumkin. Signal tugmasi kontaklarini saqlash va
Elektr tovush signali 
Signallar relesining ulanish sxemasi 

---

ishlash muddatini uzaytirish uchun signallar relesi (6.6-rasm) ishlatiladi. Tovush 
signalining tugmasi 5 bosilganda rele chulg‘ami 4 dan tok o‘tadi, uning o‘zagi 
magnitlanadi va yakorcha 3 ni tortib kontaktlar 2 ni tutashtiradi. Rele 
kontaktlarining ulanishi tovush signallari 1 ning tok manbaiga ulanishini 
ta’minlaydi. Signalni ulovchi tugma 5 kontaktlaridan o‘tadigan tok, rele o‘zagini 
magnitlash uchun yetarli bo‘lib, uning qiymati katta bo‘lmaydi. 
Shovqinli (karnaysiz) tovush signali (16.3 - rasm) kosasimon disk ko‘rinishidagi 
rezonator 19 ega bo‘lib, u membrana 18 bilan birga tebranadi. Shovqinli 
signallarda kontaktlar 9 orasidagi tirqish murvat 7 yordamida tashqaridan 
rostlanadi. Yakorcha 17 va o‘zak 13 orasidagi tirqish esa sterjen 12 ni burash yo‘li 
bilan rostlanadi. Uni burash rostlash shlisasi 2 yordamida amalga oshirilib, dastlab 
gayka bo‘shatilishi kerak. Rostlash jarayoni tugatilgandan keyin gaykani yana 
yaxshilab burab qo‘yish zarur. 
3. Multipleks tizimi. Avtomobil elektr zanjirlarini avariya rejimlaridan ximoya 
qilish usullari. Rele va saqlagichlar bloki.
Multipleksor qurilmasi birqancha kirishlardan birini yagona chiqishga uzatish 
uchun xizmat qiladi. (16.4- rasm). 
Jadval 16.1 
kirish adresi
A1 
A0 
Sinxr. 
signal 
CHiq. 
Q 
X 
X 
0 
0 
0 
0 
1 
D0 
0 
1 
1 
D1 
1 
0 
1 
D2 
1 
1 
1 
D3 
16.4- расм 
16.3-rasm. Shovqinli (kar-
naysiz) tovush signali: 
1-qopqoq, 2-rostlash shlits-asi, 
3-qisuvchi shayba, 4-shponka 
chiqig‘i, 5-uzgich prujinasi, 6-
rostlash mur-vatining prujinasi, 
7-rostlash murvati, 8-qobiq, 9-
uzgich kontaktlari, 10-
markazlash-tiruvchi prujina, 11-
sterjen tayanchi, 12-sterjen, 13- 
elektromagnit o‘zagi, 14-
kondensator, 15-chulg‘am, 16-
prujinali osma, 17-yakor-cha, 
18-membrana, 19-rezo-nator

---

Bu yerda 4 ta ma’lumot (D0, D1, D2, 
D3), ikkita adres (A0, A1) va bitta 
sinxro signalni qabul qiluvchi
kirishlarga ega bo’lgan multipleksor 
tasvirlangan. Multipleksor yagona Q 
chiqishga ega . 
Multipleksor o’z vazifasini bajarishi 
uchun uning har bir ma’lumot kirishi 
D

ga ma’lum adres beriladi. Bizning 
misolimizda bu adreslar ikki razryadli 
kod (A0A1) ning kombinatsiyalaridan 
iborat bo’ladi. 
Ma’lumotni ma’lum axborot kirishi D

dan Q chiqishga uzatish uchun avval 
(A0A1) kirishlarga kerakli D

ning
adresi kodini uzatish kerak bo’ladi. 
So’ngra multipleksorning S kirishiga 
sinxroimpus berilsa, D

kirishiga 
uzatilib turilgan ma’lumot 
multipleksorning Q chiqishiga uzatiladi. 
Multipleksorning ma’lumot kirishlar 
soni nma’l bilan adreslar kirishi nadr 
o’rtasida quyidagi bog’lanish mavjud
nma’l ═