16-mavzu. Estetikaning predmeti, maqsadi va vazifalari Reja

Ulug’vorlik.  Estetik  tafakkur  tarixida  ulug’vorlikning  nazariy  asoslarga  bag’ishlangan 

tadqiqotlar  talaygina.  Jumladan,  ingliz  nafosatshunosi  E.Byork  go’zallikni  ulug’vorlik  bilan 

qiyoslar ekan, ularni bir-biriga qarama-qarshi tushunchalar sifatida tadqiq etadi. Olmon mumtoz 

nafosatshunosi I.Kant esa go’zallik va ulug’vorlikni uyg’unlikda rivojlanuvchi tushunchalar deb 

hisoblaydi.  Ulardan  farqli  o’laroq,  Hyegel,  ulug’vorlikni  go’zallikning  bir  ko’rinishi, 

ulug’vorlik–zohiriy  go’zallikning  botiniy  go’zallikka  aylanishi,  deb  tushuntiradi.  Shiller 

ulug’vorlik  tushunchasini  dramatiklashtirib,  qayg’u  va  qo’rquvni  yengish  insonni  qanchalik 

ulug’lashi,  unga  chiroy  baxsh  etishini  ta’kidlab  o’tadi.  Bu  borada  u  «axloqiy  xavfsizlik» 

tushunchasini  kiritadi,  qo’rquv  va  dahshatga  qarshi  borish  uchun  ham  xavfdan  xoli  bo’lish 

lozimligini  uqtiradi.  Shillerning  «axloqiy  xavfsizlik»ning  zaminiy  xususiyatini  hayot  va  o’lim 

masalalari  bilan  izohlashi  ulug’vorlik  muhokamasining  favqulodda  ahamiyatga  ega  bo’lgan 

tushuncha ekanligidan dalolatdir. Zero, insonning ulug’vorligi uning gavdasining kattaligi bilan 

emas,  balki  kichkina  bo’lsa-da  jasorat,  mardlik,  bunyodkorlik  kabi  ulug’  sifatlarni  qoldirishi 

bilan belgilanadi.  

Ulug’vorlik  tabiatda  cheksiz  osmon,  purviqor  tog’lar,  yuksak  cho’qqilar,  moviy  dengizlar, 

ming  yillik  chinorlar,  shuningdek,  vulqon  va  chaqmoq  singari  tabiat  hodisalarida  namoyon 

bo’ladi.  Ular  uzoqdan  kishilarda  hyech  qanday  hayajonli  taassurot  qoldirmaydi.  Biroq,  ularga 

yaqinlashganimiz  sari  ruhiyatimizni  hayajon,  jo’shqinlik  egallay  boshlaydi,  ularni  butunligicha 

ko’z  bilan  qamrab  ololmaslik  darajsiga  yetganda  esa  bu  hayajon  yanada  ortadi.  Tabiatdagi 

ulug’vorlik matematik va dinamik xususiyatga ega.  

Ulug’vorlik  jamiyatda  umuminsoniy  qadriyatlar,  qahramonlik,  jasorat,  xalqparvarlik, 

bunyodkorlik  tushunchalari  bilan  uyg’unlashadi.  Davlatda  barqarorlik,  jamiyatda  adolat 

ustuvorligi,  shaxsning  erkin  va  hurfikrlilik  asosida  faoliyat  olib  borishi  ijtimoiy  tizimning 

ulug’vorligini aks ettiradi.  

Ulug’vorlik  san’atda  o’zining  har  tomonlama  ijodiy  ifodasini  topadi;  san’atning  barcha 

turlari  uchun  ulug’vorlik  asosiy  mezon  bo’lib  hizmat  qiladi.  Badiiiy  adabiyot  va  ifodali  san’at 

turlari ulug’vorlikni tasvirlashda xilma-xil vositalardan foydalanib hamda ulug’vorlik mavzusini 

badiiy  o’zlashtirib,  qahramonlik  eposlarini  liro-epik  dostonlarni,  qahramonlik  fojialarini, 

mardonavor musiqa asarlarini (simfoniya, oratoriya)ni vujudga keltirdi. 

Yuqoridagilardan  xulosa  qilsak,  ulug’vorlik-insonning  narsa  hodislarga  estetik  va  axloqiy 

mezonlar  bilan  yondashishi  va  ulardan  yuksak  hayratlanish  tuyg’usini  hosil  qiluvchi  estetik 

hissiyot  majmuidir.  Ulug’vorlikning  ko’lami  go’zallik  ko’lami  kabi  cheksizdir.  Ulug’vorlik 

o’zida hajm, miqdor, ko’lam va buyuklikni mujassam etadi.