16-mavzu. Estetikaning predmeti, maqsadi va vazifalari. Reja “Estetika” fanining obekti va falsafiy mohiyati

Nafosat
Universal kategoriyalar
Go‘zallik	Estetik ideal	San’at
Ulug‘vorlik	Estetik did	Badiiy obraz
Fojeaviylik	Estetik tuyg‘u	Ijod
Obektiv kategoriyalar	Obektiv-subektiv kategoriyalar	Subektiv kategoriyalar

E.G.YAkovlevning fikriga ko‘ra, mazkur tizim shu turda yaratilgan boshqa tizimlardan o‘zining universal-kengqamrovli mazmun va falsafiy-estetik mohiyat kasb etib, moslashuvchanlik (subordinatsiya) va muvofiqlashtiruvchilik (koordinatsiya) tamoyilini mujassam etgani xolda “ontologik-fenomenologik va ijtimoiy-gnoseologik jihatlar”ga ega.
Ayniqsa, V.P.SHestakovning estetika kategoriyalari tarixi, ularni tizimlashtirish muammolari, kategoriyalarga o‘ziga xos yondoshuvning zamonaviy talqinlari hamda estetik kategoriyalar tasnifiga doir salmoqli tadqiqotlari bugungi kunda ham o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan. Faylasuf bu borada yuqorida nomlari tilga olingan estetika nazariyotchilaridan farqli o‘laroq, kategoriyalarni uch turkumga ajratadi: dastlabki kategoriyalar, umumestetik kategoriyalar, estetik kategoriyalar ko‘rinishlari. Tadqiqot davomida mazkur turkumning har biri alohida tahlil qilinadi. Jumladan, dastlabki kategoriyalarni faylasuf nafosatga tegishli, deb biladi va uni beshta umumestetik kategoriyaga ajratadi: go‘zallik, fojeaviylik, kulgulilik, ulug‘vorlik va hunuklik.
Mazkur jadvalda V.P.SHestakov tomonidan tizimlashtirilgan kategoriyalarning umumiy ko‘rinishi aks etgan:

DASTLABKI KATEGORIYA	Nafosat
	Go‘zallik
	Fojeaviylik
UMUMESTETIK KATEGORIYALAR	Kulgulilik
	Ulug‘vorlik
	Hunuklik
ESTETIK KATEGORIYALARNING KO‘RINISHLARI	Disgarmoniya
	Dahshatlilik
	Mubolag‘a
	Garmoniya
	Hazil
	Forig‘lanish
	Qahramonlik
	Ideal
	Latofat

Biroq, ta’kidlash lozimki, aksariyat adabiyotlarda estetika kategoriyalari asosan go‘zallik – fojeaviylik – kulgulilikdan iborat uchlik sifatida taqdim etilgan. Biroq, davrlar o‘tishi bilan bu an’anaga o‘zgartirishlar va qo‘shimchalar kiritildi. Xususan, bu tizimga YU.B.Borev - ulug‘vorlikni, L.N.Stolovich - hunuklikni, M.S.Kagan - garmoniya va dramatiklikni, N.I.Kiyaщenko – qahramonlikni, o‘zbek olimlari T.Mahmudov uyg‘unlikni, Abdulla SHer qiziqarlilikni kiritdi.
SHu o‘rinda Abdulla SHer taklif etgan estetika kategoriyalari (mezoniy tushunchalari) tasnifi o‘ziga xos ahamiyatga ega. Tasnifga ko‘ra, barcha estetik tushunchalar uch guruhga bo‘linadi. Birinchisi, – mezoniy tushunchalar. Ular sub’ekt-ob’ekt munosabatlarida estetik ob’ektning xususiyatlarini sub’ektga ochib beruvchi, tashqi nafosat bilan bog‘liq eng qamrovli, eng mushtarak tushunchalardir. Masalan, go‘zallik ulug‘vorlik, fojeaviylik v.h. Ikkinchisi – sub’ekt – ob’ekt munosabatlarida sub’ektdagi estetik anglash muruvatlarini tushuntirib beradigan, ichki nafosat bilan bog‘liq estetikaning xususiy tushunchalari. Masalan, estetik hissiyot, estetik mushohada, estetik did, v.h. Uchinchisi – san’atning mohiyati, san’at turlari, umuman, badiiy ijod biln bog‘liq estetikaning muayyan tadqiqot ob’ektlariga qaratilgan tushunchalar. Masalan, san’at, ijodkor, dizayn janr, uslub v.h. Bu o‘rinda tushunchalar guruhlarining nomlari shartli ekanini alohida o‘qtirib o‘tish joiz.
Biz yuqorida faylasuflarning estetika kategoriyalarining tarixi, uni tizimlashtirish muammolari, ko‘rinishlari va o‘ziga xos jihatlari bilan bog‘liq qarashlar va nazariyalarga bejiz murojaat etmadik. Agar e’tibor bergan bo‘lsangiz, kategoriyalar tizimi qanday ko‘rinishda bo‘lmasin, ularning har birida go‘zallik markaziy kategoriya sifatida ishtirok etmoqda. Biz manashu jihatga ko‘ra go‘zallik falsafasini tushuntirishdan avval go‘zallikning muhim mezoniy tushuncha - kategoriya sifatidagi mohiyatini ko‘rib o‘tishni maqsadga muvofiq, deb bildik. Zero, estetika kategoriyalarining yaxlit tizimini ishlab chiqish muammosi ko‘p yillardan buyon olimlar e’tiborini jalb etib kelayotganligidan maqsad ham go‘zallikning falsafiy, axloqiy, hatto siyosiy mohiyatini atroflicha o‘rganishga qaratilganligidadir.