15-тема. Халықты социаллық ҚОРҒАЎ системасы

13.3-сүўрет. Мийнет тараўындағы жәнжеллердиң унамлы функциялары

• 
  мағлыўмат функциясы (ҳәммеге ямаса көпшиликке функционаллық зәрүр болатуғын мағлыўмат тек ғана жәнжел арқалы ашық болады);
  
• 
  социалласыў функциясы (жәнжел арқалы шахслар социаллық тәжирийбеге, әдеттеги шараятта ерисип болмайтуғын билимлерге ийе болады);
  
• 
  мораллық жағдайдың нормаласыўы (жәнжеллер себепли топланған унамсыз кейпиятлар шешиледи, мораллық жол жобалардың жумсалыўы жүз береди);
  
• 
  инновациялық функция (жәнжел өзгерислерге себеп болады, оларды хошаметлейди, олардың анықсызлығын көрсетеди), қандайда бир машқала жәнжел арқалы рәсмий тән алынады.
  

Мийнет жәнжеллериниң унамлы функциялары жәнжеллерди анық мақсетти көзлеп жүзеге келтире бериў керек, деген мәнисти аңлатпайды. Жәнжеллер бар болғанда олардың унамлы жуўмақланыўына исеним көз-қарасынан жантасыў, оларды нәтийже беретуғын етип шешиў, анализлеў керек; пайдалы мақсетлерди көзлеп, оларға ерисиўге бағдарлаў, тәртипке салыў зәрүр.
13.2.Мийнет жәнжеллериниң себеплери
Мийнет тараўындағы жәнжеллердиң себеплерин изертлеў оларды толық классификациялаў ҳәм оларды шешиў мүмкиншиликлери ҳәм принциплерин белгилеў мүмкиншилигин береди. Жәнжеллердиң себеби социаллық тәреплердиң тоқнасыўы пайда болыўынан алдын жүзеге келеди. Сондай-ақ себеп ҳәм тоқнасыўды ажыратыў керек, яғный қатнасықлардағы қандайда бир тосынарлы айырмашылық, жәнжелли қатнасықтың басланыўына себеп болады. Қасттан жүзеге келтирилген жағдай да жәнжелдиң келип шығыўына бәне болыўы мүмкин.
Мийнет тараўындағы жәнжеллердиң себеплерин дәслеп объектив ҳәм субъектив себеплерге бөлиў мүмкин. Мийнет жәнжеллерине мийнетти шөлкемлестириўдеги объектив кемшиликлер ҳәм қәтеликлер тийкар болады, мине солар адамларды гиж-гижлейди, шахслар ҳәм топарлар ортасындағы қарама-қарсылықты көрсетип қояды. Жәнжеллердиң объектив шөлкемлестириўшилик-мийнет себеплери еки жағдайды көзде тутады, яғный шөлкемлестириўдиң бул принципи улыўма бийкар етилиўи керек, буннан мақсет мийнет жәнжеллерин шешиў, ямаса пикир-ойлар, әмелге асырыў усыллары жетилистирилиўи лазым ҳәм т.б. Нәтийжеде, жәнжеллердиң себеплери тәрзиндеги өзине сәйкес „антагонистлик" ҳәм „антагонистлик емес" шөлкемлестириўшилик-мийнет қарама-қарсылықлары бар болады.
Мийнет жәнжеллери шахслар ҳәм топарлардың субъектив өзгешеликлери ҳәм жағдайларына тийкарланыўы да мүмкин. Оның үстине, шахслар ҳәм топарлар базыда өз шөлкемлестириўшилик-мийнет қатнасықларына мийнеттен тысқарыда жүзеге келетуғын сыртқы жәнжелли кейпиятларды алып киреди.
Объектив ҳәм субъектив себеплерди ҳәмийше ажыратып болмайды, олар ортасында базыда анық шегаралар көзге тасланбайды. Мийнетти шөлкемлестириўдеги объектив қарама-қарсылықлар нәтийжеде терең жеке қарама-қарсылықларға алып келиўи, олар болса шөлкемлестириўшилик мийнет қатнасықларын бузып көрсетиўи, оларды қурамаластырып жибериўи мүмкин. Буннан тысқары, сондай себеплер топары да бар, оларды объектив-субъектив себеплер сыпатында тәрийплеў мүмкин. Мәселен, мийнет жәнжеллериниң пайда болыўына және усы нәрселер де себеп болады, айырым хызметкерлер ямаса пүткил мийнет топарлары мийнетти шөлкемлестириўдиң жаңа принциплерине масласпаған болады, олардың әҳмийетин жетерли дәрежеде анық түсинип жетпейди. Нәтийжеде, мийнет тараўындағы жәнжеллер мийнетти анық түрде шөлкемлестириў себепли емес, бәлким оның себеби тийкарында келип шығады. Инсаный қатнасықлар машқаласы өндирис пенен байланысқан болып, оның тийкарғы дереги хызметкерлердиң өзлери.
Мийнет тараўындағы жәнжеллердиң себеплерин олар тийкарында жатқан қарама-қарсылықлар типлеринен келип шығып, жәнеде анығырақ көрип шығыў мүмкин.
1. Бөлистириў қатнасықлары машқалалары. Олар әдетте өндиристеги жәнжелли жағдайлардың итималлыққа жақын факторлар есапланады. Шахслар ҳәм топарлар дәслеп қандайда бир байлықлар ҳәм байлықлардың бөлиниўи тийкарында келиспей қалады. Бөлистириў қатнасықлары менен байланыслы түрде мийнет жәнжеллери келип шығыўы мүмкин, буған байлықлардың бөлиниў жағдайы (әдил, әдилсиз); өзлестирилген, алынған байлықларды қайта бөлистириў; байлықларды бөлистириў принципи, критерия себеп болады. Бөлистириўдеги келиспеўшиликтен қарай қайта бөлистириўдеги келиспеўшилик күшлирек болады; бөлистириў принципи себепли келип шыққан келиспеўшилик ҳақыйқый бөлистириўге қарап бир қанша идеялы ҳәм әмелий өзгешеликке ийе болады. Мәселен, егер барлық хызметкерлер өзлериниң баҳасы бойынша, жетерли дәрежеде жақсы мийнет шаарятқа ийе болса, олар ортасында жәнжел келип шықпайды; егер мийнет нәтийжелери бирдей болып, бирақ жумысшылер топарларынан бириниң мийнет ҳақы жетерли тийкарланбаған ҳалда бир қанша асырып жиберилген болса, тәбийий келиспеўшилик пайда болыўы турған гәп. Өндирис шараятында келиспеўшиликтиң объекти ҳәм темасы тек ғана мийнет ҳақының өзи емес, бәлким мийнет шараяты ҳәм мазмуны, өндирис нормасы ҳәм усы сыяқлылар да болыўы мүмкин. Бөлистириў тараўындағы жәнжеллер әмелде шегараға ийе болмайды, олар кәмбағаллар менен кәмбағаллар ортасында, байлар менен кәмбағаллар ортасында, байлар менен байлар, бирдей ҳәм ҳәр қыйлы мийнет тараўларында ҳәм экономикалық ҳәрекетте бәнт болған шахслар ҳәмде топарлар ортасында келип шығыўы мүмкин. Бул келиспеўшилик бөлистириў қатнасықларының ҳәр қандай системасында жүз бериўи мүмкин. Мәселен, мийнет ҳақының жасқа ҳәдден тысқары байланыслылығы да жәнжел келтирип шығарыўы мүмкин.
2. Функционаллық өз-ара бирдемлик қурамалылықлары. Бул мийнет тараўындағы жәнжеллердиң ең жасырын себеплеринен бири. Келиспеўши тәреплер мийнет ҳәрекетиниң бөлиниўи ҳәм кооперациясы менен байланыслы болған бирден-бир функционаллық қатнасықларға киритилген шахслар ҳәм топарлар болады. Бақлаўлардың көрсетиўинше, көбинесе айрықша активлик көрсетиўшилер келиспеўшиликке барады. Биреўлердиң басқаларға қарағанда жумыс пенен кемирек бәнт болыўы ямаса ислемеўи жәнжелли жағдайлар келип шығыўына себеп болыўы көпшилик жағдайларда гүзетиледи. Бул орында тийкарғы нәрсе төмендеги қарама-қарсылықлар: мийнет ҳәрекетиниң бөлиниўи ҳәм кооперациясы қанша қурамалы болса, адамлардың бул ҳәрекетке қатнасы қанша актив ҳәм жуўапкершиликлирек болса, тоқнасыўшылар мүмкиншилиги де сонша итималықтан шетте қалмайды.
3. Ролли қарама-қарсылықлар. Шөлкемлестириўшилик-мийнет қатнасықларында қарама-қарсылықлы жағдайлар көбинесе шахслар ҳәм топарлар орынлайтуғын роллер менен жүзеге келтириледи, яғный ролли жәнжел жүз береди. Онда еки тәреп, яғный объектив ҳәм субъектив тәреплер бар болады. Объектив түрде түрли қарама-қарсы мақсетлерге ҳәм шахслардың ҳәр түрли қатнасық усылларына ийе болған роллер бар болады. Мәселен, ислеп шығарыўшылар ҳәм тутыныўшылар, тийкарғы ҳәм жәрдемши жумыслар менен бәнт болған жумысшылар өз-ара түрли жуўапкершилик дәрежеси, мақсетлердиң муўапық емеслиги, қатты байланыслылық ҳәм рәсмийлик сыяқлы тәреплери менен айрықша болады. Бул жерде бир тәрептиң анық ҳәрекетлери басқасына зыян ямаса әҳмийетли пайда келтириўи мүмкин. Ролли тийкардағы қарама-қарсылықлы жағдайдың әҳмийетли өзгешеликлеринен бири - субъектлердиң ҳәрекетлерине қаратылғанлығы.
Қарама-қарсы ўазыйпалар ҳәм функцияларды орынлаўшы шөлкемлестириўшилик-мийнет қатнасықларының субъектлери бир-бириниң роллери тийкарында өз түсиниклери ҳәм қарасларына ийе. Егер бир тәрептиң өз ролин орынлаўы бул роль ҳаққындағы басқа тәрептиң түсинигине туўры келмесе, бундай ҳалда келиспеўшилик пайда болады, яғный келиспеўшиликтиң себеби субъектлердиң роллер ҳаққындағы өз-ара нийетлериниң әмелге аспай қалыўы есапланады.
4. Тек ғана жумысқа тийисли келиспеўшиликлер. Бул жағдайда келиспеўшилик өзлестириў пенен байланыслы емес, бәлким жумысты шөлкемлестириў ҳаққындағы қарасларда кәсиплик ой-пикирдиң ҳәр қыйлылығына, өндирис машқалаларын, өз-ара қатнасықлар нормаларын туўры шешиўге ҳәм усы сыяқлыларға тийкарланады. Бул өзине сәйкес “идеялық” келиспеўшилик. Әдетте жумысқа тийисли келиспеўшиликлер мийнет пенен байланыслы жәнжеллер есапланып, олар топарлы ямаса массалық көринисинде болмайды, бирақ кескин түрде әмелге асыўы мүмкин.
5.Айыпты, жуўапкершиликти бөлистириў. Егер шөлкемниң жумысы жүриспей, арқаға кетип атырған болса, ол нәтийжесиз ислеп, банкротлық жағасында болады, бул болса жәнжелли жағдайды жүзеге келтириўи мүмкин. Пүткил мийнет топары, шөлкем кемнен-кем жағдайларда жуўапкершиликти өз мойнына алады, көбинесе айыпкерди излеп табыў бир қанша қыйын болады, айып ол шахстан алып басқасына жүкленеди, бул жағдай мийнет тараўындағы жәнжелдиң себепшиси болады.
6. Жетекшилик. Шөлкемлестириўшилик-мийнет қатнасықларында рәсмий басшылық етиў менен бир қатарда ҳәмийше нормал болмаған бәсекишилик, инициатива көрсетиў, үтстин болыўға умтылыў жағдайлары сәўлеленеди. Шахс ҳәм топарлардың өз-өзин аңлаўы түрли жеке, кәсиплик ҳәм жумысқа тийисли наразылықларды келтирип шығарады, сондай-ақ социаллық үстинлик сезимлерин жүзеге келтирип, олар өз-ара соғылысады. Жетекшилик ҳәм оған тийкарланған мийнет жәнжеллери мийнет ҳәрекетиниң тек ғана қурамалы түрлеринде емес, соның менен бирге әпиўайы түрлеринде де жүзеге келеди, оларда ең әпиўайы ўазыйпалар ҳәм функциялар орынланады. Биргеликтеги мийнет ҳәрекетинде ҳәр қандай машқаладан жетекшилик ушын гүрес алып барыў мақсетинде биле-тура пайдаланыў мүмкин. Нәтийжеде мийнет тараўындағы жәнжел ҳәкимият ҳәм ҳүкимранлық ушын гүрес сыпатында, жумыс пенен бәнтлик, өз жумысын сақлап қалыў ҳәм устазлық абыройлы ўазыйпаларды орынлаў ушын гүрес тәризинде кешеди.
7. Нормал болмаған мийнет шараятлары. Олар тез-тез жүз берип туратуғын фактор болып, хызметкерлер ортасында душпанлық кейпиятының пайда болыўына, ҳәр қандай машқалаға тақатсызлық пенен қатнаста болыўға алып келеди. Жумыс орынларының жоқары дәрежеде тығызлығы, хызметкерлердиң ханаларында артықша топланғанлығы, байланыслардың мәжбүрий түрде интенсивлиги, ески технологиялар қолланған ҳалда заманагөй болмаған әсбап-үскенелерде ислеў - мийнет тараўындағы келиспеўшиликлердиң өзине сәйкес ғәрезсиз себеби есапланады, бирақ бул нәрсе ҳәмийше толық аңлап жетилмейди.
8. Сәйкес келмеў. Сәйкес келмеў дегенде субъектлердиң характеристикаларындағы айырмашылықлар түсиниледи. Олар субъектлердиң нормал қатнасықларына тосқынлық етеди. Шөлкемлестириўшилик-мийнет тараўында әмелий тәжирийбе, маманлық, мағлыўмат жағынан сәйкес келмеў, сондай-ақ экономикалық психология ҳәм мийнетке қатнаста муўапық келмеў жүзеге келеди. Биреўлери азырақ активлик көрсетип, көбирек ҳақы алыўды қәлейди, басқалар болса көбирек активлик көрсетип, көбирек ҳақы алыўды ойлайды, және басқалары азырақ актив болып, азырақ ҳақы алыўға да разы болады, егер бул типлер өз-ара бирге ислесиў болса, олар ортасында келиспеўшилик (жәнжел)лер келип шығыўы турған гәп. Сәйкес келмеў бул тек ғана объектив ҳәдийсе емес, бәлким субъектив ҳәдийсе болып та есапланады.
Келиспеўшилик социаллық мийнет қатнасықларына ҳақыйқатта бар болған айырмашылықларды емес, бәлким айырмашылықлар ҳаққындағы пикирлер де алып киреди.
9. Шөлкемниң жынысы-жасы дүзилиси. Бул тийкарда түрли көз-қараслар бар. Мәселен, жыныслар аралық айырмашылықлар көплеген идеялық sаyoz пикирлердиң сәйкес келмеўи арқалы жәнжеллер келтирип шығарыўы, нормал социаллық-психологиялық жағдайға жәрдем берип, қарама-қарсылықлардан сақлаўы мүмкин.
Жумысшылер жасындағы айырмашылықларға қатнас тараўында шөлкемлестириўшилик - мийнет қатнасықларында көбинесе келиспеўшиликлерди келтирип шығарыўшы төмендеги факторлар ҳаққында гәп жүритиледи:

• 
  жас жумысшылер базыда өз қәбилетлерине артықша баҳа берип, үлкен жастағы адамлардың тәжирийбесине менсинбей қарайды;
  
• 
  үлкен жастағы тәжирийбели жумысшылер жасларға, әсиресе көнигиў дәўиринде жәрдем көрсетпейди;
  
• 
  үлкен жастағы тәжирийбели жумысшылер базыда жаслардың қәбилетлерине жетерли баҳа бермейди;
  
• 
  жаслар үлкен әўлад жумысшылериниң айырым өзине сәйкес қурамалықлар ҳәм мүтәжликлерин, олардың сәйкеслигин (үлкенлар өз билим ҳәм тәжирийбелерге артықша баҳа береди, көбинесе өзлерин барлық тараўда ҳақы деп есаплайды), жаңалықты қабыл етиў қәбилети ҳәлсизлигин ҳәмийше де түсине бермейди;
  
• 
  үлкен әўлад жумысшылери базыда жаслардың кәсип тараўында тез өсиўине, олардың жетискенликлерине ғәрезгөйлик пенен қарайды ҳәм т.б.
  

Тийисли қатнас мәдениятына ийе болғанда мийнет шөлкеминдеги, топарындағы жумысшылердиң түрли жас дүзилиси социаллық-психологиялық жағдай тараўында жақсы нәтийжелер береди, кәсиплик ҳәм экономикалық тараўда жетискенликлерге ерисиў мүмкиншилигин береди.
10. Социаллық айырмашылықлар. Шөлкемлердеги мийнет жәнжеллери адамлар ортасындағы түрли класслы, раса, этникалық, диний, сиясий тәризиндеги айырмашылықлар себепли келип шығыўы да мүмкин. Тек адамлардың өзлери ғана ортасындағы мәденияттан тысқары бундай қарама-қарсылықлардың алдын алыўда басшылардың зийреклиги де талап етиледи. Қурамалы социаллық айырмашылықларды түрли ҳәм туўры түсинип жетиў ушын жетерли дәрежеде шебер болыўы, олар тийкарында ең қолайлы социаллық-мийнет қатнасықларын жүзеге келтириў зәрүр.