15-Мавзу. Этика фанининг предмети ва жамият ҳаётидаги аҳамияти. (2 соат) режа

Ватанпарварлик, миллатпарварлик-ахлоқий тамойиллар бўлиб, уларда кишининг энг юксак туйғуси-ўз Ватанига, миллати, халқига бўлган муҳаббати ифодаланади. Зотан, муҳаббат бобидаги барча олий туйғу, ҳиссиётларимиз “Ватан” деган сўзда мужассамлашгандир.(Сисерон)
Ватанпарварлик, миллатпарварлик ижтимоий моҳиятга эга бўлса-да, улар конкрет шахс хатти-ҳаракатларига намоён бўлади. Киши учун битта гуноҳ кечирилмайди-бу Ватанга хиёнат қилишдир.
Ватан таркини бир нафас айлама,
Яна ранжу ғурбат ҳавас айлама, деб ўгит беради-бобомиз Алишер Навоий.
Ватанпарварлик миллатпарварлик тамойиллининг ўзига хос тарзидаги намоён бўлиш шаклидир. Ўз миллати(“миллат” арабча-халқ) билан маънавий руҳий бирликда бўлган кишигина миллатпарвар бўла олади. Миллатпарварлик кишининг ўзи мансуб бўлган халқ маданияти, тили, анъана, урф-одатларини қадрлашида, уларга содиқлигида ифодаланади. Бундай хислатни кишиларнинг, хусусан, ёшларимизда бугунги кунда мамлакатимизда демократия ниқобида кириб келаётган миллатимиз менталитетига ёт мафкурадан ҳимоя қилишда муҳим аҳамият касб этади. Аммо миллатпарварлик умуминсоний қадриятларга муносабат, инсонпарварлик тамойили мезони билан ўлчанади. Буни инобатга олмаслик миллатпарварликни миллатчилик, миллатпарастликка олиб келади.
Ахлоқий меъёрлар-киши одобининг дастлабки талаблари бўлиб, улар ахлоқий тамойиллар амал қилишининг зарурий шартидир. Улар кишиларнинг ўзига бўлган муносабати, талабида кечадиган хатти-ҳаракатларда намоён бўлади. Шу маънода ахлоқий меъёрлар ахлоқий қонун-қоидаларнинг киши фаолиятининг ички сабаби(мотиви)га айланишининг бошланғич талаблари ҳисобланади. Бўлар: ростгўйлик, ҳалоллик, камтарлик, хушмуомалалик, камтарлик, сахийлик.
Ростгўйлик кишининг ҳақиқатга нисбатан бўлган ахлоқий танловидир. Ростгўй кишигина ҳақни ноҳақ, ноҳақни ҳақ демайди. Шундай кишигина яхшилик, эзгулик йўлини тутади. Гуноҳнинг боши ёлғондир. Алишер Навоий бу ҳақида шундай ёзади:”Сўзнинг ёлғондан ёмонроқ тури йўқдир. Кимки ёлғон сўзни бировга тўнкагай, ўз қора юзини ёғга бўлайди. Озгина ёлғон ҳам улуғ гуноҳдир, озгина заҳар ҳам ҳалок қилувчидир”.⁹
Хушмуомалалик-киши хулқининг муҳим жиҳати бўлиб, тавозеллиги, ҳалим(мулойим табиатли)лилигида намоён бўлади. Хушмуомалалик кишининг бошқалар билан бўладиган муносабатидаги зарур талаб ҳисобланади. Агар шундай ўхшатиш жоиз бўлса, кишини яхши либос қанчалик чиройли, хушрўй кўрсатса, хушмуомалик ҳам уни шунчалик жозибадор қилиб кўрсатади. Алишер Навоий хушмуомаликни шундай тавсифлайди:”Ҳилм(мулойим табиатлик) инсон вужудининг хушманзара мевалик боғидир ва одамийлик оламининг жавоҳирга бой тоғидир. Юмшоқ кўнгилилик-ҳодисалар тўла денгиздаги кишилик кемасининг лангари деса бўлади ва инсоният қадрини ўлчайдиган тарозининг тошига тенглаштирса бўлади.”¹⁰
Камтарлик кишининг ўзи ва ўзгалар қадрини англаши ва баҳолай билиши асосидаги фазилатидир. Халқимиз орасида “Камтарга камол”, “Ўз қадрини билмаган ўзгани қадрини қайдан билсин”, “Ўзингни эр билмаган, ўзгани шер бил” каби кенг тарқалган нақллар кишидаги ана шу фазилат ҳақидадир. Такаббурлик камтарликнинг муқобили- худпарастликдир. Алишер Навоий худпарастликнинг учта феъл-атворини ажратиб кўрсатади. 1) Ўзига бино қўйишлик. Худбиннинг ҳар бир қилган иши ўзига яхши кўринади, 2) ўзини бошқалардан устун қўйиши; 3) ҳақнинг амрига бўсунмаслик. Такаббурлик шайтон иши. Шу боис мутафаккир шоир: “Худпарастликдан бутпарастлик яхшироқдир”, ¹¹деб уқтиради.
Ахлоқий тамойил ва меъёрлар ахлоқ тузилмасининг маънавият таркибий қисми тарзида амал қилишининг зарурий шартларидир.
Хулоса қилиб айтганда, ахлоқий мезоний тушунчалар, тамойил ва меъёрлар ахлоқнинг маънавият ўзаги сифатидаги табиатини белгилайдиган жиҳатлар бўлиб ҳисобланади.