15-bob. Yaim. Makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarni hisoblash uslubiyoti va ularning o‘zaro bog‘liqligi

15.4. Makroiqtisodiy ayniyatlar

Pul va tovar oqimlari hajmlarining bir xilligidan kelib chiqib, 1911 yilda Irving Fisher makroiqtisodiyotda muhim ahamiyatga ega bo‘lgan miqdoriy tenglama deb nom olgan ayniyatni ishlab chiqqan:

M*V = Q*P

bu erda: M – pul massasi hajmi; V – pul aylanish tezligi; Q – real ishlab chiqarilgan YAIM; R – YAIM deflyatori.

Q*P – nominal YAIM, ya’ni pulga talab bo‘lsa, M*V – pul taklifini ifodalaydi.
YUqorida keltirilgan tenglama daromadlarning doiraviy aylanishini ko‘rsatadi.
YAna bir makroiqtisodiy ayniyat bo‘lib YAIMni hisoblashning ishlab chiqarish usuli hisoblanadi, ya’ni

YAICH – OI = YAIM.

Boshqa makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarni hisoblashdagi boshqa ayniyatlarni davom ettirish mumkin.

YAIM + xorijdan olingan sof omil daromadlari = YAMD
YAMD – asosiy kapital iste’moli = SMD (sof milliy daromad)
SMD – bilvosita soliqlar + subsidiyalar = MD (milliy daromad)

YUqorida keltirilgan barcha makroiqtisodiy ayniyatlar MHTdagi asosiy agregatlarni hisoblashda qo‘llaniladi.

Xarajatlar usuli bo‘yicha YAIM quyidagicha aniqlanadi:

YAIM=UPI+INH+JPI+SE ,

bu erda: YAIM – yalpi ichki mahsulot; UPI – uy xo‘jaliklarining pirovard iste’mol xarajatlari; INH – investitsiya xarajatlari; JPI– davlatning tovar va xizmatlarni xarid qilish xarajatlari (joriy pirovard iste’mol xarajatlari); SE – sof eksport (eksport – import).

Jamg‘arish va investitsiya ayniyati quyidagi ko‘rinishga ega:

JA = YAIM – UPI – JPI,

UPI+ JPI + INH = JA + UPI + JPI,

yoki
INH = JA.

O‘z navbatida, jamg‘arish(JA): xususiy jamg‘arma (HJ), davlat jamg‘armasi (DJ) va tashqi dunyo jamg‘armalarini (TJ) qamrab oladi, ya’ni

JA = HJ + DJ + TJ.

Xususiy jamg‘armalar quyidagicha shakllanadi:

HJ = (YAIM + TR + DQ – XS) – UPI ,

bu erda: TR – xususiy sektorga davlat transfertlari; DQ – davlat qarzi (qimmatbaho qog‘ozlar) bo‘yicha olingan foizlar; XS – xususiy sektor tomonidan to‘langan soliqlar; UPI – uy xo‘jaliklarining pirovard iste’mol xarajatlari.
Davlat jamg‘arishini ifodalaydigan ayniyat quyidagi ko‘rinishga ega:

DJ = (XS – TR – DQ) – JPI .

Agar davlat jamg‘arishi salbiy miqdorga teng bo‘lsa, bu davlat byudjetining kamomad bilan ijro etilganligini anglatadi: DB = - DJ

Tashqi dunyo jamg‘arishi bo‘yicha ayniyat tashqi savdo aylanishi saldosiga ko‘ra aniqlanadi:

TJ = M – X yoki TJ = -SE.
Pirovardida yuqorida keltirilgan ayniyatlarni umumlashtirsak, quyidagi ayniyatlarga ega bo‘lamiz:

HJ + DJ + TJ = (YAIM + TR + DQ – XS) – UPI + (XS – TR – DQ) – JPI + (-SE),

HJ + DJ + TJ =YAIM – UPI – JPI – SE,
JA = INH.