14-mavzu. Tijorat banklarining aktivlari tarkibi, ularni joylashishi va

Mablag‘lar Likvidlilik-

manbasi daromadlilik
(“likvidlilik- markazlari” orqa-
daromadlilik li mablag’lar
markazlari”) ni joylashtirish

2-rasm. Aktivlarni taqsimlash modeli yordamidaaktiv va passivlarni
boshqarish.

Tijorat banklarida shuningdek, jalb qilingan mablag‘lar to‘g‘ridan-to‘g‘ri aktivlarga joylashtirilishi mumkin. Jalb qilingan ma’lum muddatga jalb qilinadi va ushbu muddat va summaga mos aktiv operatsiyalarga yo‘naltiriladi. Ushbu usul texnik jihatdan murakkab va riskli hisoblanadi. Yuqoridagi rasmda aktivlar va passivlarni boshqarishning taqsimlash metodiga muvofiq boshqarish tartibi keltirilgan.

Mazkur metodga muvofiq bankning jalb qilingan yoki o‘z resurslari bo‘limidan qat’iy nazar barcha resurslar aktiv operatsiyalarga mudatti va summasiga muvofiq joylashtiriladi. Taqsimlangan manbalar metodi fondlar manbalarini bo‘linishga asoslanadi. Bu metodni qo‘llashda aktivlarni ishlatishning belgilangan yo‘nalishlari belgilangan manbalar bilan bog‘lanadi va bunda ularning mos holda likvidlilik va foydaliligi hisobga olinadi.
Aktiv va passivlarni boshqarish texnikasining taraqqiyoti, bir vaqtning o‘zida risklarning ortishi va fondlarni o‘zgaruvchanligi manbalarning bo‘linganligi metodikasini ustun qilib qo‘yadi. Masalan, agar bank fondlari asosan qisqa muddatli, doimiy bo‘lmagan majburiyatlardan iborat bo‘lsa, demak mablag‘larning asosiy qismi qisqa muddatli kreditlar va qimmatli qog‘ozlarga joylashtirilishi kerak. Aksincha bank o‘z fondlarini uzoq, muddatli manbalar hisobiga shakllantirgan bo‘lsa, ma’lum bir risk bilan manbalarni uzoq muddatli kreditlarga joylashtirish yoki loyihalarni moliyalashtirishga yo‘naltirishi mumkin.
Tijorat banklarida aktiv va passivlarni mos hajmda va muddatda mutanosibligi tamoyili mavjud. Buning nazariy asosi bankning «oltin qonuniyat»ida o‘z aksini topgan. «Bankning aktivlari uning majburiyatlari bilan muddatda va miqdor jihatdan moc bo‘lishi kerak». Amalda bank aktivlari va passivlari tarkibi mos holda xajmi va muddat mutanosibligi to‘la ta’minlanmaydi. CHunki yuz berayotgan moliya va kredit jarayonlari, iqtisodiy kon’yunkturasi bunga to‘sqinlik qiladi. Aynan «oltin qonuniyat» sof holda takrorlanmasada bu qoidaga intilish va maqsad qilib strategiya ishlab chiqish likvidlilik va to‘lovga qobiliyatlilik muammolarini samarali hal qilishga yordam beradi. SHunday qilib aktiv va passiv operatsiyalar tarkibini tahlili yordamida kerakli likvidlilik mavqeiga erishish mumkin. Foydalilikni oshirish uchun aktiv va operatsiyalar daromadligiga erishish va passivlar bo‘yicha xarajatlarni minimallashtirish hamda likvidlilik va to‘lovga qobiliyatlilikni optimal nuqtada bank boshqarishning kaliti hisoblanadi.
Bankni samarali boshqarilishi aktiv va passivlarni boshqarish strategiyasini to‘g‘ri belgilanishiga bog‘liq. Hozirgi vaqtda bir qancha banklar aktiv va passivlarni boshqarish strategiyasi maxsus qo‘mitalar xulosalariga ko‘ra ishlab chikadilar (masalan, aktiv va passivlarni boshqarish qo‘mitasi). Bunday qo‘mitalarning foizlarni o‘zgarish riski strategiyasi ishlab chiqishini belgilaydi, balki qisqa va uzoq muddatli rejalashtirish, nolikvidlilik riskidan himoyalash choralarini ishlab chiqish, berilayotgan kreditlar sifatini nazorat qilish, resurslarpi jalb qilish xarajatlarini optimalashtirish bilan ham shug‘ullanadi. Aktiv va passivlarni boshqarish qo‘mitasi faoliyati aktiv va passivlarni boshqarish strukturasiga asoslanadi.
Tijorat banklarining passivlarini boshqarishda, xalqaro bank amaliyotida, «Bank passivlarini boshqarish» nazariyasidan keng foydalaniladi. Mazkur nazariyada asosiy e’tibor tijorat banklarining depozit bazasini yaxshilashga qaratiladi. Tijorat banklarining depozit bazasi o‘zining tarkibiga transaksion depozitlarni, muddatli depozitlarni va jamg‘arma depozitlarini oladi. Tijorat banklari depozit bazasining sifatini tavsiflovchi muhim ko‘rsatkichlardan biri transaksion depozitlarning salmog‘i ko‘rsatkichi hisoblanadi. Ushbu ko‘rsatkichni hisoblash uchun transaksion depozitlarning so‘mmasi depozitlarning umumiy so‘mmasiga bo‘linadi va olingan natija 100 foizga ko‘paytiriladi. Jahon Tiklash va Taraqqiyot banki ekspertlarining fikriga ko‘ra, bu ko‘rsatkichning maksimal darajasi 30 foizni tashkil etishi lozim. Agar bu ko‘rsatkichning natijasi 30 foizdan oshsa, u holda bankning resurs bazasining holati yomonlashayotgan hisoblanadi.
Passivlarni boshqarish strategiyasi yuqori sinfli qarzlarga bo‘lgan talabni qoniqtirish va resurs talablarini bajarish uchun boshqa moliya muassasalaridan fondlarni sotib olishdan iboratdir. Bank buning uchun zarur bo‘lgan mablag‘larni turli usullar bilan topishi mumkin, jumladan:

• 
  mahalliy yoki xorijiy fond bozorlaridan qarz olish yo‘li bilan;
  
• 
  mijozlarga qo‘ldan-qo‘lga o‘tib yuruvchi depozit sertifikatlarini sotish yo‘li bilan;
  
• 
  mintaqaviy davlat zaxira bankidan qarz olish yo‘li bilan;
  
• 
  vaqtincha ortiqcha mablag‘ga ega bo‘lgan muassasalar yoki xususiy shaxslar bilan qayta sotib olish to‘g‘risida shartnoma tuzish yo‘li bilan;
  
• 
  mazkur bank xolding kompaniyasining bir qismi hisoblanadigan shaxobchalar orqali qimmatli kog‘ozlar (veksellar) chiqarish yo‘li bilan.
  

Passivlarni boshqarish kredit faoliyatini ushlab turish uchun muhim vosita bo‘lib hisoblanadi. U bankirlardan bankning moliyaviy ta’minlanganligini mustahkamlash uchun bozor bilan o‘zaro aloqalarni rivojlantirish maqsadida murakkab, jiddiy ishni talab qiladi. Passivlarni boshqarish bank mablag‘larini shakllantirish usuli sifatida foiz tebranishlariga nisbatan juda sezgirdir. Agar foiz stavkalari ko‘tarilsa-yu, biroq bank bu kabi yuqori stavkalar bo‘yicha to‘lov to‘lashni istamasa, unda qisqa muddatli sarmoyalar bozoridan jalb qilinadigan mablag‘lar qisqa vaqt ichida sotib yuboriladi. CHunki kreditlar bozorda foiz stavkalarining o‘zgarishlariga juda sezgirlik bilan javob beradilar.
Passivlarni boshqarish usullari sezgirlikka (egiluvchanlikka) ega, bank o‘ziga qancha va qanday muddatga qo‘shimcha mablag‘lar kerakligini aniq belgilab olishi va bu talablarning barchasini qondira oladigan manbani topishi mumkin. Bank oladigan o‘z mablag‘larini shakllantirish uchun depozitlarni sotganda ish boshqacha bo‘ladi. Unda qo‘yilmalar miqdori qancha bo‘lishi va u bank ixtiyorida qancha turishini omonatchi hal qiladi. O‘sib borayotgan kredit qo‘yilmalarini yoki resurs tanqisligini qoplash uchun qo‘shimcha mablag‘larga ehtiyoj sezayotgan bank, passivlarni boshqarishda taklif etilayotgan stavkalarni oshirishi mumkin. Buning uchun u kreditorlardan olgan zaruriy mablag‘larga ega bo‘lsa kifoya, qarzga bo‘lgan talabning pasayishi va naqd pul zahiralarining ortiqchaligi bilan to‘qnashgan banklar bozordagi o‘zlarining qisqa muddatli qarzlari hajmini kamaytirish uchun taklif etilayotgan stavkani kamaytirishlari mumkin.
Aktivlarni boshqarish nazariyasi quyidagi uslubiy qoidaga asoslanadi:
Birinchidan, tijorat bank mablag‘larini qisqa muddatli ssudalarga berganda uning likvidliligi saqlanadi. Bu qoida ba’zi G‘arb davlatlari qonunlarida o‘z aksini topsada, amaliyotda esa u «ikkinchi darajali zaxiralar» nomini olgan.
Ikkinchidan, agar kreditni to‘lash grafigi uchun mijozning kelgusi davrda oladigan daromadlarning tushish grafigi asos qilib olinsa, u holda bank likvidligini rejalashtirish mumkin. Demak, bank likvidligiga kredit va investitsiyalarning to‘lash muddatini o‘zgartirish orqali ta’sir etish mumkin. Amaliyotda bu qoida investitsiya portfelini pog‘onali boshqarishda o‘z aksini topadi.
Xulosa qilib aytganda, tijorat banklari aktivlarini boshqarish samaradorligini oshirish aktivlarning maqsadga muvofiq tarkibiy tuzilishini, aktiv operatsiyalarning diversifikatsiya darajasini, xatarli aktivlarning hajmini, muammoli va sifatsiz aktivlarni, aktivlarning o‘zgaruvchanlik sifatlarining oqilona darajasini ta’minlashni o‘zida mujassamlashtiradi.