11.4. Бозор конъюнктурасини башорат қилиш услублари. Умуман башоратни аниқлаш маълум объйектнинг булажак холатини, илмий асосда образини яратиш демакдир.
Товарлар бозори башоратини аниқлашда қуйидаги талаблар эътиборга олиниши шарт:
1.Келажакда бозор конъюнктурасига таъсир этувчи омилларни хисобга олган холда илмий асосланган, ишончли ва тизимли ёндашиш.
2. Башоратни аниқлашда бир неча вариантлардан фойдаланиш, уларнинг натижалари бир хил ёки якин бўлиши.
3.Ишлатилган услубларнинг илмий асоси етарли бўлиши.
4.Хулосаларни аниқ ва равон тилда, айниқса қарор қабул қилувчиларга тушунарли ишланганлиги.
5.Бозор конъюнктураси истиқболи ўз вақтида аниқланиши ва корхона, ассосиасия, компания ва вазирликлар ишини бошқаришда қўлланилади.
Бозор конъюнктурасини иқтисодий тенгликка йўлиқмаслик, мувозанатига эришиш шарти хисобланади.
Бозор конъюнктурасини башорат қилиш услубларини 4 та катта синфга булишимиз мумкин.
1. Фактографик услублар. Бу башорат қилишнинг шундай услубики, унда ўтган даврда б ўлиб ўтган хақиқий омиллардан ахборотли асос сифатида фойдаланилади. Бу маълумотлар миқдор ва сифат характерига эгадир. Бозор конъюнктурасини башорат қилишнинг фактографик услублари ўз навбатида 3 турга бўлинади. Биринчи тури экстрополясия ва интерполясия услублари йи ғиндисидан иборат бўлиб, бу турдаги моделлар учун чизиқли функсияларни тузишда бошлан ғич ахборотдан фойдаланиш характерлидир. Иккинчи тури статистик услублар бўлиб, улар икки ва ундан ортиқ ўзгарувчан башорат қилиш объйектларининг ўзаро алоқаларини тадқиқ қилишда қўлланилади. Учинчи тури мазкур объйектларнинг келгусидаги ривожланишини шунга ўхшаш объйектларнинг ривожланиш қонуниятлари б ўйича тадқиқ қилишга асосланади.
2. Эксперт услублар у ёки бу сохадаги мутахассис-экспертларнинг фикр ва мулохазаларини қайта ишлашга асосланади. Башорат қилишнинг эксперт бахолаш услуби интуитив ва аналитик услубни ўз ичига олади. Интуитив услубларга экспертларни жалб қилишга, амалда башорат қилиш объйектини ривожлантириш жараёнларини аниқлаш хамда шахсий эрудисия ва туй ғу воситасида келгусидаги ўзгаришни бахолашга асосланган услублар киради. Аналитик услубларга башорат қилиш объйектини тадқиқ қилиш жараёни моделини мантиқан тахлил қилишга асосланган усуллари киради.
Бозор конъюнктурасини башорат қилишда эксперт бахолаш услублари, айниқса, интуитив услублар кенг қулланилади.
3. Экстрополясия услуби. Экстрополясия услублари бозор конъюнктурасининг турли кўрсаткичлари ва хусусиятларини башорат қилишда қўлланилади. Экстрополясия формалар ёки жараёнларнинг келгусидаги холати қонунлари, назариялари хамда тажрибасини кенг ёйишни тақозо қилади, яъни бу холда экстрополясия башорат қилиш амалга оширилаётган объйектнинг илгариги ривожлантириш тенденсияларига таянади.
Экстрополясиянинг бозор тадқиқотларида қулланиладиган асосий моделларидан бири – бу тренд моделидир. Тренд моделлари жараёнларни вақтга нисбатан ўзгаришнинг асосий юналишларини кўрсатади.
4. Эконометрик моделлар. Эконометрик моделлар иқтисодий жараёнлар парамерларининг стохастикларини назарда тутган холда бозор конъюнктурасининг турли к ўрсаткичлари ўртасидаги узаро алоқалар ва пропорцияларни миқдорий баён қиладиган регрессион ва баланс тенгламалари тузиш орқали ифодаланади. Эконометрик моделлаш бозор конъюнктурасини башорат қилишда кенг қулланилади. Улар ишлаб чиқариш ва унга таъсир курсатувчи омиллар, бозордаги нархлар даражаси, рақобат ва унга таъсир кўрсатувчи омиллар, истеъмолчиларнинг эхтиёжларини тахлил қилиш, маркетинг тадбирларини амалга ошириш ва унга таъсир қилувчи омиллар ўртасидаги ва бошқа жараёнлар ўзгаришни математик моделлар ёрдамида тахлил қилишга хамда башоратқ илишга ёрдам беради. Эконометрик моделларнинг хусусий холи коррелясион ва регрессион моделлашдир.
Бозор конъюнктурасини тахлил ва башоратқилиш натижалари фирманинг бизнес-режа тузишда ёки фирманинг бозордаги бутун фаолиятини тартибга солишда ва бошкаришда кенг кулланилади.
