14-мавзу: менежментда бошқарув усуллари ва услублари режа

6.3. Маҳсулот таннархини пасайтиришнинг имкониятлари ва омиллари.
Қишлоқ хўжалигида маҳсулот таннархи пасайтиришнинг муҳим омили, ердан фойдаланиш самарадорлигининг ўсиши, экинларнинг ҳосилдорлиги ва ҳайвонларнинг маҳсулдорлигидир. Замонавий техникадан фойдаланиш ва деҳқончиликнинг тараққий этган тизимини жорий этиш, органик ва минерал ў ғитлардан тў ғри фойдаланиш, зараркунандалар ва ўсимликларнинг касалликларига қарши курашиш воситалари ўсимликларнинг ва ҳайвонларнинг сермаҳсул нав ва зотларини кенг қўллаш 1 га экин ерга ва 1 бош қорамолга моддий пул мабла ғлари харажатларини оширади, аммо бир вақтнинг ўзида уларнинг маҳсулот бирлигидаги ҳисобини қисқартиради. Шунинг учун экинлар ҳосилдорлиги ва ҳайвонлар маҳсулдорлиги қанча юқори бўлса, ўсимликчилик ва чорвачиликдаги маҳсулотлар таннархи шунча паст бўлади.
1-жадвал
Қишлоқ хўжалиги корхонада асосий турдаги маҳсулотлар таннархининг структураси (ҳамма харажатлар – 100 %)

Харажат моддалари	Ғалла (дон)	Пахта	Сут	Йирик шохли қорамолчилик вазнининг ортиши
Ижтимоий эҳтиёжларга чегирмалар билан меҳнатга ҳақ тўлаш Уру ғлик ва экиш материаллари Минерал ва органик ў ғитлар Ўсимлик ва ҳайвонларни ҳимоялаш воситалари Озуқа Асосий воситаларни сақлаш Шундан: Нефт маҳсулотлари Амортизатсия Таъмирлаш Ишлар ва хизматлар Ишлаб чиқаришни ташкил қилиш ва бошқариш Бошқалар	20,4 5,2 7,9 0,4 - 40,3 4,2 1,9 5,3 8,9 5,5	24,4 4,9 8,1 0,5 - 31,9 4,7 2,8 7,7 11,4 3,6	15,0 - - 0,9 40,6 5,8 6,5 1,7 19,1 8,3 2,1	11,9 - - 1,1 58,8 7,2 5,6 1,0 12,4 1,9 0,1

Чорвачиликда чорва молларининг маҳсулдорлиги пасайганда маҳсулот бирлигига озуқа сарфи ортади. Агар йил давомида сигирлардан 1800 кг сут со ғиб олинганда 1 тс сут ишлаб чиқариш учун 3000 кг сут со ғиб олишга қараганда 35 % кўп озуқа сарфланади, яъни озуқаларнинг салмоқли қисми ҳайвонларнинг ҳаёт фаолиятини қўллаб туришга сарфланади. Маҳсулдорлик ортганда, маҳсулот бирлигига озуқа сарфи камаяди.
Масалан, бир бош сигирдан йил давомида 3000 кг сут со ғиб олинганда озуқаларнинг умумий сарфида қўллаб турувчи озуқа 48 % 1800 кг со ғиб олинганда эса 60 % бўлади. Қорамол гўшт учун боқилганда агар, суткалик тирик вазнининг ортиши 500 г. бўлса, 1 кг тирик вазнининг ортиши учун 4,6 озуқа бирлиги, суткалик тирик вазни 400 г. ошганда эса – 5,3 озуқа бирлиги сарфланади.
Ҳайвонлар маҳсулдорлигининг ошишига протйеинга, аминокислоталарга, микроелементлар ва витаминларга баланслаштирилган тўлақонли озуқалар тў ғри ва яхши парваришлаш ва боқиш, бўрдоқига ва яйловда боқишнинг жадал усулларини жорий этиш, наслчилик ишларини мукаммаллаштириш кабилар бевосита таъсир қилади.
Чорвачилик маҳсулотлари таннархини камайтиришда тўлақонли озуқалар алоҳида ўрин тутади.
Озуқаларда у ёки бу элементнинг етишмаслиги маҳсулот бирлигига қўшимча сарф қилинишига олиб келади.
Тўлақонли боқишда 1 кг сут ишлаб чиқариш учун 1-1,2 озуқа бирлиги, йирик шохли қорамолларнинг тирик вазни 1 кг га. ортиши учун-камида 5-6 озуқа бирлиги сарфланади. Ҳайвонларнинг ёшини, физиологик ҳолатини йил фаслини, ўстириш ва боқиш даврини ҳисобга олиб, ратсионлар тў ғри тузилса, озуқалар сезиларли тйежалади.
Таннархни пасайтиришнинг асосий йўлларидан бири-меҳнат унумдорлигини оширишдир. Бунинг ҳисобига қишлоқ хўжалигидан олинадиган ҳар қандай маҳсулотнинг кўпайиб, ўсишига эришилади. Меҳнат унумдорлиги ва таннарх орасида чамбарчас бо ғлиқлик мавжуЕ. Меҳнат унумдорлигининг оширилиши таннархнинг пасайиши учун салмоқли аҳамиятга эга. Шу билан бирга, меҳнат унумдорлигининг ўсиш суръати иш ҳақининг ўсиш суръатидан олдинга ўтиб кетмо ғи муҳим. Қишлоқ хўжалиги меҳнат ресурсларидан яхшироқ фойдаланиш, комплекс мйеханизатсияни, машиналар тизимини ишлаб чиқаришнинг янги технологияларини жорий этиш зарур. Бошқа томондан маҳсулот ишлаб чиқаришни ошириш ва сифатини яхшилаш учун ишчиларнинг моддий ва маънавий манфаатдорлигини яратиш талаб этилади.
Маҳсулот таннархини пасайтиришнинг яъна битта йўли-моддий харажатларни иқтисод қилиш: уру ғлик (юқори сифатли уру ғларни экиш); озуқа (уларнинг нархини арзонлаштириш, оқилона фойдаланиш, сақлаш ва транспортга юклаб туширишдаги йўқотишларни бартараф этиш ҳисобига); транспорт сарфларини ёқил ғи-мойлаш харажатларини эҳтиёт қисмлар ва бошқаларга сарфларни қисқартириш.
Қишлоқ хўжалик экинларига ишлов беришда ресурсларни тйежовчи технологялардан фойдаланиб, моддий ресурслар сарфини қисқартириш мумкин. Бундай технологияларни жорий этиш моддий харажатларни 30-40 % га, ишлаб чиқариладиган маҳсулот таннархини 15-20 % га пасайтириш имконини беради.
Маҳсулотлар таннархининг пасайишига ишлаб чиқариш воситаларидан фойдаланишни яхшилаш ҳам катта таъсир кўрсатади, чунки харажатларнинг сезиларли улуши, амортизатсия чегирмаларига тў ғри келади. Хўжалик ишлаб чиқариш воситалари билан қанчалик яхши таъминланган бўлса, улардан шунчалик яхши фойдаланилади, маҳсулот эса кўпроқ чиқарилади.
Асосий ишлаб чиқариш воситаларидан фойдаланишни, уларнинг структурасини мукаммаллаштириш ортиқча воситаларни ишлаб чиқаришдан олиб ташлаш йўли билан яхшилаш мумкин. Иқтисодий ишлаб чиқариш бино (иншооти)ни қуриш, уларнинг умумий ҳажмидаги асосий воситаларнинг фаол қисмининг улушини кўпайтириш; машина ва ускуналардан яхшироқ фойдаланиш, битта трактор, комбайн, автомобил ҳисобига ишлаб чиқаришни (кундузги смйенадаги, мавсумдаги) ошириш; давр структурасини яхшилаш; ишлаб чиқариш фондларининг харажатларини қоплашни тйезлаштириш.