14-мавзу: менежментда бошқарув усуллари ва услублари режа

5-мавзу. ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИНИНГ РИВОЖЛАНИШИДА КЛАСТЕРЛАРНИНГ ЎРНИ ВА АҲАМИЯТИ
Режа:
5.1.Кластер тушунчаси, унинг ривожланишида назарий ёндашув ва қарашлар.
5.2.Кластерларнинг иқтисодий моҳияти.
5.3.Мамлакат қишлоқ хўжалигининг ривожланишида кластерларнинг ўрни ва аҳамияти.
Таянч иборалар: кластер, глобаллашиш, кластер стратегияси, иннавасион маҳсулот, инжиниринг, консалтинг, стандартлаштириш, сертификатлаштириш, иннавасион ишлаб чиқариш,


5.1.Кластер тушунчаси, унинг ривожланишида назарий ёндашув ва қарашлар.

ХХ асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб жаҳон иқтисодиётида рўй бераётган интегратсия жараёнлари унинг байналминаллашуви ва глобаллашуви ривожланишига катта таъсир кўрсатмоқда. Жаҳон иқтисодиётининг глобаллашуви бир томондан қўшимча қиймат яратишнинг трансмиллий “занжирини” кўзда тутган холда, иккинчи тарафдан ишлаб чиқариш ва хизмат кўрсатиш соҳаларида ҳам рақобатни кучайтирмоқда. Глобаллашиш асосида логистика ва товарлар ҳамда хизматлар сифатини ҳам стандартлаштиришни таъминловчи умумжаҳон коммуникасия тизими ҳам ривожланиб бормоқда. Интеграсиялашувнинг кичик даражаси мамлакатлар иқтисодиётида янги хўжалик юритиш тизимини шакллантириш йўли ҳисобланиб, ўзаро провард махсулот ишлаб чиқарадиган ва географик яқин бўлган корхона ва ташкилотларни ўз ичига олган “Кластер”лар яратишдир. Кластерларни шакллантиришдан мақсад – шаҳар, туман ва вилоят ичида жойлашган бир хил соҳа корхоналарини ва улар билан ягона технологик занжирда бўлган таълим, илмий, инжиниринг, консалтинг, стандартлаштириш, сертификатлаштириш ва бошқа хизматларни уй ғунлаштириш – инновасион ишлаб чиқаришни ташкил этиш асосида рақобатбардош товарлар яратишга йўналтиришдан иборат. “Кластер” атамаси французча сўз бўлиб ўзбекча таржимаси “панжа”, “бош”, “бо ғлам”, “гуруҳ”, “тўпланиш”, “тур ғун” маъноларини беради. Шунингдек, “кластер” танланма тадқиқотларнинг бир усули сифатида ҳам ифодаланади. “Кластер” назариясининг асоси бўлиб, Алфред Маршаллнинг ХИХ аср охирида ёзилган “Иқтисодиёт принциплари” номли асарида (1890) ихтисослашган тармоқ соҳаларнинг алоҳида ҳудудларда уй ғунлашиши тў ғрисидаги фикр-мулоҳазалари ҳисобланади. Унинг илмий хулосалари бўйича ихтисослашган фаолият юритувчи субъектларни ҳудудий уй ғунлашуви: малакавий меҳнат ресурсларининг борлиги; таъминотчи ва қўшимча соҳаларнинг ўсиши; ҳар-хил фирмаларни ишлаб чиқариш жараёнининг турли бў ғинларига ихтисослашувининг мавжудлигига асосланганлиги.

Майкл Портер назариясига кўра, кластер географик жиҳатдан қўшни бўлган ўзаро бо ғлиқ компаниялар (етказиб берувчилар, ишлаб чиқарувчилар ва бошқалар) ва муайян соҳада фаолият юритувчи ташкилотлар (таълим муассасалари, давлат органлари, инфратузилма корхоналари) гуруҳидир. ва қўшимча. М. Портер [1] мамлакат рақобатдошлигини халқаро компанияларнинг рақобатбардошлиги нуқтаи назаридан кўриб чиқиш керак, деб ҳисоблайди, бироқ турли тармоқлардаги фирмаларнинг бирлашмалари - бу кластерларнинг ички ресурслардан самарали фойдаланиш қобилиятлари жуда муҳимдир. Шунингдек, у "рақобатбардош олмос" (ёки "олмос") деб номланган мамлакатларнинг рақобатбардошлик афзалликлари тизимини ишлаб чиқди. Бу каби афзалликларнинг асосий гуруҳлари сони бўйича. Бунга қуйидагилар киради: · фактор омиллари: инсон ва табиий ресурслар, илмий ахборот салоҳияти, капитал, инфратузилма, шу жумладан ҳаёт сифатининг омиллари; · ички талабнинг шартлари: талабнинг сифати, жаҳон бозорида талабнинг ривожланиш тенденсияларига риоя қилиниши, талабнинг ҳажмини ошириш. · (тармоқларнинг кластерлари): хом ашё ва ярим тайёр маҳсулотни олиш жойлари, асбоб-ускуна сотиб олиш жойлари, хом ашё, техника ва технологиялардан фойдаланиш. · фирмаларнинг стратегияси ва тузилиши, тармоқ ичидаги рақобат : мақсадлар, стратегиялар, ташкил қилиш усуллари, компания бошқаруви, тармоқ ичидаги рақобат. Бундан ташқари, мамлакатдаги вазиятга катта таъсир кўрсатадиган иккита қўшимча параметр мавжуд. Бу тасодифий ҳодисалар (яъни фирмаларнинг бошқарувини назорат қила олмайдиган нарсалар) ва ҳукумат сиёсати . Эҳтимол, Портернинг асосий ғояси шундаки, истиқболли рақобат афзалликлари ташқи бозорда эмас, балки ички бозорларда яратилган.Тадқиқот давомида Майкл Портер ўнта мамлакатда 100 дан ортиқ саноатнинг рақобатбардош имкониятларини таҳлил қилди. Энг рақобатли трансмиллий компаниялар кўпинча мамлакатлар бўйлаб тез-тез тарқалиб кетмаган, бир мамлакатга, баъзан эса мамлакатнинг бир минтақасида тўпланишга интилган. Бу жаҳон бозорида рақобатбардошликка эга бўлган бир ёки бир нечта фирманинг яқин атроф муҳитга ижобий таъсир кўрсатаётгани: етказиб берувчилар, истеъмолчилар ва рақобатчилар. Ва атроф-муҳитнинг муваффақияти, ўз навбатида, компаниянинг рақобатбардошлигини оширишга таъсир кўрсатади [2].Натижада, "кластер" шаклланмоқда - фирмаларнинг бирлашмаси, яқин саноат билан бо ғлиқ бўлган ва бир-бирининг рақобатбардошлигини оширишга ўзаро ёрдам беради. Бутун давлат иқтисодиёти учун кластерлар ички бозорда ўсиш нуқталарининг ролини ўйнайди . Биринчидан, янги кластерлар тез-тез шакллантирилади ва мамлакатнинг халқаро рақобатдошлиги ортади. Бу алоҳида гуруҳларнинг кучли позитсияларига асосланган бўлса-да, уларнинг ташқарисида ҳатто энг ривожланган иқтисодиёт нафақат ўртача натижаларга олиб келиши мумкин. Кластерда манфаатлар муносабатларнинг барча соҳаларида тақсимланади: - Бошқа ишлаб чиқарувчилар томонидан ишлаб чиқарилган янги ишлаб чиқарувчилар тадқиқотларни ва ривожланишни ра ғбатлантириш ва янги стратегияларни жорий этиш учун зарур мабла ғлар ажратиш орқали ривожланишни жадаллаштиради. - Кўплаб рақобатчилар билан алоқада бўлган етказиб берувчилар ёки истеъмолчилар каналлари орқали ахборот алмашинуви ва инновацияларнинг тез тарқалиши мавжуд. - Кластердаги муносабатлар, одатда умуман кутилмаган, рақобатдаги янги йўлларнинг пайдо бўлишига олиб келади ва бутунлай янги имкониятлар яратади. - Инсон ресурслари ва ғоялари янги комбинатсияларни шакллантиради. Умуман, гуруҳларнинг учта кенг таърифи мавжуд бўлиб , уларнинг ҳар бири ўз фаолиятининг асосий хусусиятига ур ғу беради: - улар, одатда, бир ёки бир нечта илмий муассасага бо ғланган, тармоқлар ичидаги иқтисодий фаолият турлари чекланган (Тадқиқот институтлари, университетлар ва бошқалар). - улар вертикал ишлаб чиқариш занжирлари; ишлаб чиқариш жараёнининг қўшни босқичлари кластернинг ядросини (масалан, "йетказиб берувчи-ишлаб чиқарувчи-сотувчиси-мижоз" занжири) ташкил этадиган анча тор бўлимлари. Асосий компаниялар атрофида шаклланган тармоқлар ушбу тоифага киради. - бу юқори даражадаги агрегатларда (масалан, "кимёвий гуруҳ") ёки бирлашмаларнинг янада юқори даражасида (масалан, "агросаноат кластер") тармоқлар мажмуасида аниқланган саноатдир. Кластерлар ҳақида бир-бирини тўлдирадиган 2 та стратегия мавжуд: - мавжуд кластерлардаги билимлардан фойдаланишни ошириш стратегияси; - кластерлар ичида янги ҳамкорлик тармоқларини яратишга қаратилган стратегиялар. Вақт ўтиши билан самарали ишлайдиган гуруҳлар йирик инвестицияларнинг ва ҳукуматнинг диққат-эътиборининг сабаби бўлиб қолмоқда. Кластер ўз шахсий қисмларининг оддий суммасидан кўпроқ нарса бўлиб қолади. Кластернинг маркази кўпинча бир нечта кучли компаниялар бўлиб, улар ўртасида рақобат муносабатларини сақлаб туради. Ушбу кластер бошқача картел ёки молиявий гуруҳ. Рақобатчиларнинг, уларнинг харидорлари ва етказиб берувчилар консентратсияси ишлаб чиқаришнинг самарали ихтисослашувига ёрдам беради. Шу билан бирга, Кластер кўплаб кичик фирмалар ва кичик корхоналарни иш билан таъминлайди. Бундан ташқари, ташкилотнинг кластер тартиби махсус инновация шаклини яратишга олиб келади - "умумий инновацион маҳсулот". Вертикал интегратсия шакллари асосида кластер, турли хил илмий ва технологик кашфиётларнинг спонтан контсентратсияси эмас, балки янги билим ва технологияларни тарқатишнинг муайян тизимидир. Шу билан бирга ихтирони инновацияларга самарали ўзгартириш ва инновацияларни рақобатбардош устунликка айлантиришнинг энг муҳим шарти барча кластер аъзолари ўртасида барқарор алоқалар тармо ғини шакллантиришдир. Шундай қилиб, ҳамкорлик янада тобора кучайиб бормоқда, аммо у билан маълум хавф ту ғдиради - мустақилликни йўқотиш имконияти (бозорда мустақил хулқ-атворга эга бўлиш, янги маҳсулотларни мустақил ривожланиши, янги технологиялар ва ҳ.к.). Шунинг учун кейинги йилларда қатор мамлакатларда самарали "кластер стратегияси" қурилиб, улар барпо этилмоқда глобал бозорда ўз кучини ва рақобатбардошлигини исботлаган бизнес марказларида. Ҳукуматлар мавжуд кластерларни қўллаб-қувватлашга ва илгари мулоқот қилмаган компанияларнинг янги тармоқларини яратишга эътибор қаратмоқдалар. Шу билан бирга, давлат ширкатларнинг шаклланишига ёрдам бермайди, балки тармоқлардаги иштирокчига айланади. Кластер стратегиялари Эвропада кенг қўлланилади. Мисол учун, Германияда 1995 йилдан бери Био Регио Биотехнология Кластер дастури фаолият кўрсатмоқда. Буюк Британияда ҳукумат биотехнологик фирмалар жойлашган асосий ҳудудлар сифатида Эдинбургҳ, Оксфорд ва шарқий Англиянинг атрофини аниқлади. Норвегияда давлат "денгиз иқтисодиёти" кластеридаги компаниялар ўртасида ҳамкорликни ра ғбатлантиради. Финляндияда ё ғоч ва ё ғоч буюмлари, қо ғоз, мебел, матбаа ва тегишли асбоб-ускуналар ишлаб чиқаришни ўз ичига олган ўрмон кластери ишлаб чиқилган. Ушбу кластердаги фирмаларнинг билимларни тарқатишда яқин ҳамкорликлари уларни асосий савдо рақобатчилари бўйича рақобатбардош афзалликлар билан таъминлайди. Мутахассисларнинг фикрига кўра, Финляндия тадқиқот ва технология соҳасидаги ҳамкорлик бўйича етакчилик қилади. Шундай қилиб, турли ёндашувларга қарамасдан, кўпчилик Эвропа мамлакатлари ўзлари учун махсус кластер стратегиясини ишлаб чиқдилар. Бундай стратегияни энг аниқ излаётган мамлакатлар Дания, Голландия, Флемиш Белгия, Квебек (Канада), Финляндия, шунингдек, Жанубий Африка (янги ҳукумат билан). Франция ва Италия бошқа бир ном остида бўлса-да, ўзига хос бир кластер стратегияси узоқ вақт давомида амал қилган мамлакатлар мисоли сифатида хизмат қилиши мумкин. Айни пайтда мутахассислар 7 та асосийни таърифлайди кластерларнинг ўзига хос кластер стратегиясининг танлашига асосланган комбинатсиялар хусусияти: · географик : ҳусусий (масалан, Нидерландияда бо ғдорчилик), чиндан ҳам глобал (аерокосмик кüмеленме) қадар чўзилган иқтисодий фаолиятнинг мекансал кластерларини қуриш; · горизонтал : бир нечта соҳа / тармоқлар катта кластернинг бир қисми бўлиши мумкин (масалан, Нидерландия иқтисодиётида мегаcлустерс тизими); · вертикал : кластерларда ишлаб чиқариш жараёнининг қўшни босқичлари бўлиши мумкин. Шу билан бирга, тармоқ иштирокчиларининг кимлиги кластердаги инновацияларнинг ташаббускори ва якуний ижрочиси ким эканлиги муҳимдир; · латерал : турли тармоқлар жам ғармани бирлаштирганда, бу тежашни таъминлайди янги комбинатсияларга (масалан, мултимедия кластерига) олиб келадиган ўлчов таъсири туфайли; · технологик : бир хил технологиядан фойдаланадиган тармоқлар мажмуи (масалан, биотехнологик гуруҳ); · диққат марказида : ягона марказ атрофида жойлашган корхоналар мажмуаси - корхона, илмий-тадқиқот институти ёки таълим муассасаси; · Сифатли : фирмаларнинг чинакам ҳамкорлик қилиш масаласи эмас, балки улар қандай қилиб амалга ошираётгани. Тармоқ ҳар доим автоматик равишда ра ғбатлантирилмайди инновацияларни ривожлантириш. Тармоқларда, аксинча, инновацион жараёнлар бостирилиб, ҳимоя хатти-ҳаракатлари кучайтирилади. Етказиб берувчилар билан алоқалар инновация жараёнларини ра ғбатлантириши мумкин, аммо улар шерикларга харажатларни ўзгартириш ва уларга моддий ёрдам бериш учун ҳам ишлатилиши мумкин. Иккинчидан, тармоқлар на барқарор, на огоҳлантирувчи. Шундай қилиб, рақобатбардошлик муаммоларини ўрганишда дастлаб ишлатилган кластерли ёндашув, вақт ўтиши билан тобора кенг миқёсли вазифаларни ҳал этишда қўлланила бошланди: - давлат, минтақа, саноатнинг рақобатбардошлигини таҳлил қилганда; - миллий саноат сиёсатининг асоси сифатида; - минтақавий ривожланиш дастурларини ишлаб чиқишда; - инновацияларни ра ғбатлантириш учун асос сифатида; - йирик ва кичик бизнеснинг ўзаро ҳамкорлиги асосини ташкил этади.