14-мавзу: менежментда бошқарув усуллари ва услублари режа

15.2. Бошқарув самарадорлиги кўрсаткичлари.
Бошқариш самарадорлиги ўз табиати билан мураккаб жараён.Уни фақат битга ёки иккита кўрсаткич билан ифодалаб бўлмайди.Бунинг учун кўрсаткичлар тизими зарур. Бу тизимни иккита йирик гуруҳга бўлиш мумкин:
• Бошқариш тизими фаолиятини тавсифловчи миқдорий кўрсаткичлар, яъни:
- бошқарувдаги жонли меҳнатнинг тежалишини тавсифловчи кўрсаткичлар;
- бошқарув учун сарфланган молиявий ресурсларнинг тежалишини тавсифловчи кўрсаткичлар;
- бошқариш учун сарфланадиган вақтни тежалишини тавсифловчи кўрсаткичлар.
• Бошқарувнинг сотсиал самарадорлигини тавсифловчи сифаткўрсаткичлари, яъни:
• бошқаришнинг илмий-техник даражасини ифодаловчи кўрсаткичлар;
бошқарув аппарати ходимларининг малакаси даражасини тавсифловчи кўрсаткичлар;
• қабул қилинган қарорлар самарадорлигини тавсифловчи кўрсаткичлар;
• бошқарув жараёнидаги ахборотларнинг ишончлилиги ва тўлиқлигини ифодаловчи кўрсаткичлар;
• бошқариш маданиятини тавсифловчи кўрсаткичлар;
• коммуникасиянинг самарадорлигини ифодаловчи кўрсаткичлар;
• бошқарув аппаратидаги меҳнат шароитини тавсифловчи кўрсаткичлар ва ҳ.к.
Шундай қилиб, бошқарув самарадорлигига баҳо бериш учун жуда кўп турли-туман миқдорий ва сифат курсаткичллари қўлланилади. Ҳар бир кўрсаткични қуйидаги тарзда таққослаш керак:
* бирор давр ҳақиқий кўрсаткичларини режадаги, нормативдаги кўрсаткичлар билан;
* жорий давр ҳақиқий кўрсаткичларини ўтган даврлар кўрсаткичлари билан;
* бир корхона ҳақиқий кўрсаткичларини бошқа корхона ҳақиқий кўрсаткичлари билан.
Шундагина иқтисодий таҳлил ҳам макон, ҳам замон нуқтаи назардан амалга оширилган бўлади.
Бошқарув меҳнати самарадорлиги (бир йил ҳисобида) қуйидагича ҳисобланади:
Ж_бс = С₁/БХ₁ : С₀/БХ₀
Ж_бс - бошқарув самарадорлиги индекси;
С₀ва С₁ - базис ва жорий даврларда эришилган самара (ялпи ёки товар маҳсулоти);
БХ₀ва БХ₁ — базис ва жорий даврлардаги бошқарув харажатлари.
Йиллик бошқарув харажатлари қуйидаги харажатларни ўз ичига олади:
• муҳандис-техник ходимлар ва хизматчилар иш ҳақи;
• материал учун харажатлар;
• ЭҲМ ва оргтехникани эксплуатасияси учун сарфланган харажатлар; қўшимча ва бир йўла қилинадиган харажатлар (бошқарув техникаси ва ускуналарини сотиб олиш, ташкилий лойихаларни молиялаштириш ва ҳ.к.).
Қўшимча харажатлар:
• хизмат сафарлари;
• транспортни молиялаш;
ихтиро ва расионализаторлик таклифларини татбиқ қилишга ажратилган сарфлар;
• меҳнатни ҳимоя қилиш каби харажатлардан ташкил топади.
Бир йўла харажатлар (БЙХ) қуйидаги формула ёрдамида ҳисобланади:

БЙХ = Х_бт + Х_ии

Бу ерда:
Х_бт- бошқарув техникаларини сотиб олиш учун харажатлар;
Х_ии - бошқарувни такомиллаштириш учун бажарилган илмий ишланмалар, лойиҳалар учун харажатлар.

Бошқарув ходимлари:

• корхонада ишлаб чиқарилаётган маҳсулотнинг меҳнат талабчанлик даражасини қисқартиришга;
корхонанинг бир маромда ишлашини таъминлашга;
• ишлаб чиқаришни моддий-техник базасини мустаҳкамлашга;
• бизнес-режа ва техник-иқтисодий кўрсаткичларни оптималлаштиришга катта таъсир кўрсатади. Шу сабабли, меҳнат унумдорлигининг ошиши эвазига тежалган бошқарув харажатлари (меҳнати)ни (ИТ) аниқлаш ўта зарурдир:

ИТ_му = Ж_му : Ж_бс

Бу ерда:
Ж_му – меҳнат унумдорлиги индекси;

Ж_бс – бошқарув харажатлари индекси.

Тежамни бошқарув соҳасининг ўзида ҳам аниқлаш мумкин. Бу ерда унга қуйидаги омиллар таъсир кўрсатади:

• бошқарув ходимларидаги меҳнат талабчанлигининг пасайиши;
• бошқарув ходимларининг шартли қисқариши;
• иш вақти йўқотилишининг қисқариши.
Механизасиялаш ва автоматлаштириш туфайли бошқарув аппарати таркибини такомиллаштириш — корхона фаолиятини яхшилашнинг муҳим йўналишларидан бўлиб ҳисобланади. Шу нуқтаи назардан бошқарув аппарати таркибини такомиллаштириш эвазига тежалган харажатни аниқлаш катта аҳамиятга эга.
Маълумки, ишлаб чиқариш жараёнига кадрлар қўнимсизлиги ҳам жуда катта зиён етказади. Шу сабабли, бошқарув ходимлари корхонада оптимал иш шароитини яратишга, меҳнатни тў ғри ташкил қилишга, шахсий эҳтиёжларни қондиришга ва жамоада меъёрдаги сотсиал-руҳий муҳитни яратишга ўз фаолиятларини қаратмоқлари лозим.