14-mavzu. Hozirgi zamon iqtisodiy qarashlar evolyustiyasi. Reja

Institustionalizmdagi rahnamolar. Institustionalizm yo’nalishiga yangi hayot bag’ishlagan Amerika iqtisodchilari Jon Kommons (1862–1945) va Uesli Mitchell (1874–1948) hisoblanadi.

J.Kommons o’zining «Institustional iqtisodiyot» kitobida xo’jalik jarayonlarga ta’sir etuvchi har xil noiqtisodiy (avvalo huquqiy) omillarni tadqiq qildi. U Amerika ishchilar harakatini, kasaba uyushmalarining va tadbirkorlar ittifoqining tashkil topish tarixini o’rgandi, mehnat huquqini tahlil qildi. J.Kommons fikriga ko’ra, jamiyatning huquqiy tizimi xo’jalik hayotida hal qiluvchi ahamiyatga ega. Uningcha, bitim - (ya’ni huquqiy akt) iqtisodiy tizimning bosh bo’g’ini hisoblanadi. Bitim o’z tabiatiga ko’ra uning ishtirokchilari manfaatlari ixtilofliligini, ushbu ixtilofli manfaatlarning o’zaro bog’liqliligini bildiradi. Bitim ishtirokchilari sifatida ko’proq individlar emas, balki kasaba uyushmalari va tadbirkorlar ittifoqlari qatnashadilar. Jamiyat vujudga keladigan qarama-qarshiliklarni echib beradigan huquqiy mexanizmni ishlab chiqishi lozim. Masalan, yollanma ishchilar bilan tadbirkorlar o’rtasida kelib chiqishi mumkin bo’lgan qarama-qarshiliklar kasaba uyushmalari va tadbirkorlarning maqsadga muvofiq o’zaro ta’siri, samarali mehnat huquqi va maxsus hukumat hay’ati faoliyati tufayli echilishi mumkin.

J.Kommons o’zining ijtimoiy hayotga bo’lgan qarashlarini tajribada amalga oshirish maqsadida Amerika mehnat federastiyasi bilan faol hamkorlikda ish yuritdi. 1935 yili uning ta’siri asosida AQShda pensiya ta’minotiga asos solgan «Sostial himoya to’g’risida akt» qabul qilindi.

U.Mitchell fikriga ko’ra, kishilar faoliyatida asosiy harakatlantiruvchi kuch – pul hisoblanadi. Aynan moliyaviy institutlar inson xatti-harakatining xarakterini aniqlab beradi. U iqtisodiy (moliya, kredit, pul muomalasi) va noiqtisodiy (psixologik, ijtimoiy, axloq, xulq, fe’l-atvor) omillarining o’zaro bog’liqligini va o’zaro ta’sirini ko’rsatib berdi. Madaniy va ijtimoiy-psixologik omillarni hisobga olgan holda davlatning pul, kredit va moliya sohalariga aralashuvini zarur deb hisobladi.

U.Mitchellga katta shuhrat keltirgan uning iqtisodiy stikl nazariyasi hisoblanadi. Uning bir qator asarlari, jumladan “Iqtisodiy stikllar”, “Iqtisodiy stikl: muammo va uning yo’lga qo’yilishi”, “Iqtisodiy stikllarni o’lchash” ushbu muammoga bag’ishlangan. U o’z asarlarida axborotlarni ishlashda statistik tahlil vositalaridan va matematik uslublardan keng qo’llandi. Mazkur uslub bozor kon’yunkturasi dinamikasini empirik (tajribaga asoslangan) tadqiqot qilishga, kapitalistik xo’jalikning bir qator stiklli tebranish qonuniyatlarini ochib berishga imkon berdi. Uningcha, har bir stikl o’ziga xosligi bilan ajralib turadi, ularning asosida juda ko’p sabablar yotadi, ular betakror hisoblanadi. Shuning uchun bitta universal stikllar nazariyasi bo’lishi mumkin emas.

U.Mitchell o’z tadqiqotlariga asoslangan holda davlatning iqtisodiyotga aralashuvi yordamida inqirozsiz stikl konstepstiyasini asoslab berishga harakat qildi. Maxsus davlat rejalashtiruvchi organlarini tuzish, uning fikriga ko’ra, stiklli tebranishni yumshatish va qulay iqtisodiy kon’yunkturaga erishish vositasi bo’lishi kerak. Bunda rejalashtirish majburiy emas, balki tavsiyali xarakterda bo’lib, u real, erishish mumkin bo’lgan pirovard maqsadlar ko’zda tutilgan ilmiy prognozlashtirishga asoslanadi.

Institustionalistlar asta-sekin boshqa iqtisodiy maktablar talqin qila boshlagan iqtisodiy muammolarni tahlil qila boshladilar. Lekin bunda ular o’z tahlilini har xil siyosiy, ijtimoiy, madaniy institutlarni hisobga olgan holda olib bordilar. Asosiy e’tibor ijtimoiy samaradorlik va ijtimoiy xarajatlar tushunchalariga berila boshladi.