14-mavzu. Aholi statistikasi

3. Aholini tarkibini o’rganish


Makroiqtisodiy statistika aholi tarkibini quyidagi belgilar bo’yicha o’rganadi:

• 
  umumdemografik belgilar (jinsi, yoshi, oilaviy xolati);
  
• 
  aholining milliy tarkibini tavsiflovchi belgilar (millati, ona tili, fukaroligi);
  
• 
  mehnat resurslarini tavsiflovchn belgilar (ishlash joyi, mashg’uloti, mutaxassisligi);
  
• 
  aholining sostial tarkibini tavsiflovchi belgilar (ijtimoiy guruhi, yashash manbalari);
  
• 
  aholinikg madaniy-ma’rifiy darajasini tavsiflovchi belgilar (ma’lumoti, ta’lim olishi, mafkurasi va boshk.);
  
• 
  aholining xududiy joylashishini tavsiflovchi belgilar (shaxar, vdshyaok, viloyat, rayon va xk.).
  

Makroiktisoliy o’sishni mutgasil ta’minlash uchun aqslining demografik ko’rsatkichlarini, mexnat resurslarini, xududiy joylanishlarini tartibga solib turish earur. Bu vazifalar bevosita aholi tarkibini o’rganish, taxlil qilish orkali amalga oshiriladi.
Aholining jinsiy tarkibiga oid ko’rsatkichlar:

• 
  inson zurriyotini barpo qilishda;
  

• 
  mehnat resurslarining shakllanish sur’ati va xarakterini belgilashda;
  
• 
  jamiyatning exgiyoji va imkoniyatlarini qnsob-
  ga olishda katga rol o’ynaydi.
  

Umuman aqoli tarkibida erkak va ayollar sonining o’zaro muganosibligi va ularning yosh jixatdan bir-biriga yakin bulishi nikoxlanish darajasiga salmokli ta’sir ko’rsatadi va aholining ko’payishi jarayonida asosiy demografnk zamin qisoblanadi.
Statistik ma’lumotlarga binoan yangi tug’ilgan chakaloqlar orasida o’rta xisobda xar 100 nafar kiz bolaga 105-106 nafar o’g’il bola to’gri keladi. Bunday biologik qonuniyat jaqonning barcha mamlakatlariga xos xususiyat bo’lib:

• 
  aholi sonining bir me’yorda o’sishida;
  
• 
  insoniyat avlodini mangu saqlab qolishda;
  
• 
  ishlab chikaruvchi kuchlar ravnaqini ta’minlashda muxim rol o’inaydi.
  

Shu narsa ilmiy jixatdan isbotlanganki, kishilik jamiyati va inson avlodini mangu saqlab qolish uchun o’rta dasobda xar 100 oila kamida 270 farzandga ega bo’lishi, buning uchun esa jinsiy mutanosiblikni ta’minlash zarur.
Aholining jinsiy tarkibini tavsiflashda mak-roiqtisodiy statistika struktura va koordnnastiya nisbiy miqdorlarini xlsoblaydi. Agar qar bir jins sonini aqo-lining o’rtacha soniga bo’lsak, u qolda struktura nisbiy mikdorlarini olamiz.
Agar ayollar sonining erkaklar soniga bo’lgan nis-bati qisoblanib, so’ngra 100 ga ko’paytirilsa, u qolda koor-dinastiya nisbiy mikdorlari kelib chikadi. Bu ko’rsatkich xdr 100 erkakka nechta ayol to’g’ri kelganligini ifodalaydi.
Aholini shaxar va qishloq aholisiga bo’lib o’rganishdan maqsad:

• 
  mamlakatda urbanizastiya (shaxarlashtirish jarayoni kay darajada borayotganini;
  
• 
  bozor munosabatlarining shaxar va kishloq joylarda kay darajada shakllanib borayotganini;
  
• 
  turmush darajasi bo’yicha shaxar bilan kishloq
  aholisi o’rtasidagi tafovutlarni;
  
• 
  shaxar va qishloq joylarida davlatning sostial siyosati kay darajada o’z ijrosini topaetganligi kabi kator masalalarni taxlil kilish uchun zarurdir.
  

Shaxar va qishloq aholisiga bo’lib o’rganish axolining yashash joyi asosida amalga oshiriladi. Mashg’ulotidan katiy nazar shaxar va shaxar tipidagi qishloklarda yashovchi barcha aholi shaxar aholisi hisoblanadi. qishloq joylarda yashovchi barcha aholi qishloq aholisi hisoblanadi. Bugungi kunda O’zbekiston aholisining 61 foizidan ko’prog’i qishloq joylarda istiqomat qiladi va asosan dehqonchilik bilan mashg’uldir.
Ajdodlarimizning an’anaviy yashash joylariga bog’langanligi (o’troqligi) aksariyat respublika aholisiga xos bo’lib, bu hol mehnat bozorini shakllantirish muammolariga o’z ta’sirini o’tkazadi,
Statistikada yosh deganda bir yoshdan katga bo’lgan kishilar uchun necha yil, bir yoshgacha bo’lgan bolalar uchun esa necha oy to’lganligi tushuniladi. Aholini yoshi bo’yicha xisobga olish, uni o’rganish ko’p tadbirlarni, jumladan:

• 
  bolalar bog’chasi va maktablar qurilishini rejalashtirish, darsliklarni chop etish;
  
• 
  bolalar nafaqalarini belgilash;
  
• 
  iste’mol buyumlarini ularning assortimentlari bo’yicha ishlab chikarish;
  
• 
  mamlakatdagi mehnat resurslari sonini aniqlash;
  
• 
  nafaqaxo’rlar sonini aniqlash va shunga o’xshash ko’rsatkichlarni qisoblash uchun zarurdir.
  

Statistika amaliyotida ko’pincha aholining quyidagi yoshdagi guruqlari anikdanadi:

• 
  3 yoshgacha bo’lgan bolalar soni. Bu ma’lumotlardan bolalar uchun zarur bo’lgan maslaqat punktlari, yasli va ularda xizmat qiluvchi xodimlar
  sonini aniqlash uchun foydalaniladi;
  
• 
  3 yoshdan 7 yoshgacha bo’lgan bolalar soni. Bu ma’lumotlar bolalar bog’chalarini kurish, ulardagi o’rinlar soni va zarur bo’lgan o’qituvchilar sonini anikdash uchun kerak;
  

• 
  gimnaziya, maktab, listey yoshi (7-17 yosh)dagi bolalar soni;
  
• 
  18 va uqdan katga yoshdagi aholi. Bu ma’lumotlar O’zbekiston Konstitustiyasi bo’yicha saylash va saylanish xukuqiga ega bo’lgan aholi sonini
  aniqlash uchun zarur;
  

• 
  16 yoshdan 55 yoshgacha bo’lgan ayollar soni, 16 yoshdan
  60 yoshgacha bo’lgan erkaklar soni. Bu ma’lumotlar mehnat resurslari sonini aniqdash uchun zarur;
  
• 
  55 va undan yuqori yoshli ayollar;
  
• 
  60 va undan yukori yoshli erkaklar.
  

Bu ma’lumotlar pensiya yoshidagi kishilar sonini aniqlash va ularni pensiya bilan ta’minlash uchun zarur.
Aholining oilaviy holati kuyidagi ko’rsatkichlarda o’z aksini topadi:

• 
  oila soni;
  
• 
  bitta oilaga to’g’ri kelgan a’zolarning o’rtacha soni;
  
• 
  oilaning o’rtacha yoshi;
  
• 
  qayd qilingan nikoxlar soni (NS);
  
• 
  nikoqdan o’tganlar koeffistienti (K^):
  
• 
  qayd qilingan ajralishlar soni (AS);
  
• 
  ajralishlar koeffistienti (K_a):
  
• 
  qayd qilingan nikohning o’rtacha davomliligi.
  

Bu turdagi ma’lumotlar yashash uchun uy-joy, kommunal xo’jalik korxonalari, bog’cha, maktab, yasli, kasalxonalar qurishni rejalashtirish va turli-tuman ko’rsatkichlarni qisoblash uchun goyat zarur.
Millat kishilarning tarixan tarkib topgan mustaxqam, barqaror birligi bo’lib bu birlik til, xudud, turmush tarzi xdmda madaniyat birligi zaminida vujudga keldi. Bu belgilardan birortasisiz millat tushunchasi to’la bo’lmaydi.
Aholining milliy tarkibini tavsiflovchi ko’rsatkichlar yordamida mamlakatda milliy siyosatning kay darajada amalga oshirilayotganini nazorat qilish mumkin. Xususan, mamlakatda barcha millatlarning ravnaq topayotganligini, maktablarda darslarning ona tilida olib borilayotganligini, darslik, o’kuv ko’llanmalari, ro’znoma va oynomalarni tegishli millat tilida nashr qilish, milliy-ma’rifiy muassasalarni (teatr, kutubxona va q.k.) ochish va rivojlantirish kabi qator yazifalarni xal qi-lish ayrim millat sonini, ularning tarkibini va xududlar bo’yicha joylashganligani aniqlashdan boshlanadi.
Respublika aholisi milliy tarkibining o’ziga xosligi uning farqlantiruvchi xususiyatidir. Egaik tarkibida tub aholi ustun mavqeni egallaydi. Respublikamizda yashab turgan aholining 70 foizidan ko’prog’ini o’zbeklar tashqil qiladi. Ayni vaqtda O’zbekiston xududida o’z madaniyati va an’analariga ega bo’lgan 100 dan ziyod millat vakillari yashaydi.
Bozor munosabatlari aholining:

• 
  kasbi-koriga;
  
• 
  malakasi va maqoratiga;
  
• 
  mexnat ko’nikmasiga;
  
• 
  ijtimoiy ishlab chiqarishdagi roli va mashg’ulotiga;
  
• 
  xunarning takomillashishi va ko’p qirrali bo’lishiga ijobiy ta’sir etadi, aniqrog’i, ana shu masalalarni yangi tarzda xal etishda asosiy rol o’ynaydi.