14-mavzu. Aholi statistikasi

Aholining mashguloti — ko’p qirrali tushuncha bo’lib, ish xaqi yoki daromad manbai sifatida xizmat qiladi. Mashg’ulot bilan kasb-kor o’rtasida uzviy bog’lanish bo’ladi. Chunki kasb-kor va xunar inson mashg’ulotini belgilasa, xar ikkisi birgaliqda sostial-sinfiy mansublikni belgilaydi.
Statistikada aholining mashg’uloti deganda, ularning amalda o’z xunarini tatbiq qilishi tushuniladi.
Hunar deganda kishining muayyan turdagi ish bilan shug’ullanish maqsadida o’qish, malakasini oshirish yoki maxsus tajriba tufayli orttirgan bilimlari yig’indisi tushuniladi. Albatta, "qunar" tushunchasini "kasb" tushun-chasidan ajrata bilish kerak. Zero, "kasb" tushunchasi "xunar" tushunchasiga nisbatan tor ma’noga egadir.
Masalan, xunari quruvchi, kasbi esa duradgor, g’istgg teruvchi, beton quyuvchi, bo’yoqchi va q.k.lar bo’lishi mumkin
Yashash manbai bo’yicha butun aholi soni (A^) quyidagi uch guruqga bo’lib o’rganiladi:
band bo’lgan kishilar (A), ya’ni moddiy ishlab chiqarish yoki xizmat ko’rsatish soxdsida, shaxsiy uy xo’jali-gida ishlayotganlar;
Davlat, kooperativ va ijtimoiy tashkilotlari qaramog’idagilar (B): pensionerlar, stipendiatlar, bolalar bog’chalarida tarbiyalanayotganlar, internat makgablarida o’qiyotganlar va q.k.
ayrim fuqarolar qaramog’idagi kishilar (V). Ular kaysi bir guruxdagi shaxslarga taalluqli bo’lsa, o’sha guruxga ko’shiladi.
Demak, DqA+B+V
A va B guruxlardagi aholining yig’indisi iqtisodiy mustaqil aholini (IMa) tashkil qiladi, ya’ni:
IM_aqA+B
Ular maishiy daromadni taqsimlash va qayga taqsimlashda qatnashadilar.
V guruqdagi aholi iqtisoday nomustaqrl aholi deb yuritiladi.
Ular milliy daromadni taqsimlash va kayta taqsim-
lashda bevosita qatnashmaydilar.
A guruqstagi aholi sonidan B guruvdagilarni ayirib tashlasak, u qolda iqgasodny faol aholi yoki (IFa) kelio chiqadi, yani:
B va V guruqlardagi aholi yig’indisi iqtisodiy nofaol aholi (INFa) sonini beradi, ya’ni:

Aholining takror barpo etilishi qay darajada ekanligini bilish maqsadida statistikada ularning uch ko’rinishdagi tarkibi anikdanadi:

• 
  progressiv tarkib;
  
• 
  stastionar tarkib;
  
• 
  regressiv tarkib.
  

Agar aholining tarkibida 14 yoshli bolalarning salmog’i 50 va undan yuqori yoshli aholi salmog’idan katta bo’lsa, u qolda aholi tarkibi progressiv tarkibli bo’ladi. Chunki bunday tarkib aholi umumiy sonining o’sishiga olib keladi.
Agar aholi tarkibida 14 yoshgacha bolalarning salmog’i 50 va undan yuqori yoshli aholi salmog’iga teng bo’lsa, u qolda aholi tarkibi stastionar tarkibli bo’ladi. Chunki bunday tarkib aholi sonining o’zgarishsiz qolishiga olib keladi.
Agar 14 yoshgacha bolalarning salmog’i 50 va undan yuqori yoshli aholi salmog’idan past bo’lib, ularni qoplamasa, u qolda aholi tarkibi regressiv tarkibli bo’ladi. Bunday tarkib aholi sonining kamayib borishiga olib keladi.
O’zbekiston aholisining tarkibi progressiv tarkibli qisoblanadi.
Aholining xududiy tarkibi va zichligi to’g’risidagi ma’lumotlar regionlar miqyosida:

• 
  bandlik darajasini;
  
• 
  xalqning turmush tarzi va turmush darajasini;
  
• 
  ishlab chiqarish kuchlarining joylashish va rivojlanish darajasini;
  
• 
  milliy boylik salohiyatini;
  
• 
  mehnat taqsimotining qay darajada ekanligini;
  
• 
  sostial himoyaning qay darajada amalga oshirilayotganini;
  
• 
  iqtisodiy rivojlanishdarajasiini tavsiflovchi va shularga o’xshash qator makroiqtisodiy ko’rsatkichlarni qisoblash uchun o’ta zarurdir.
  

4.