takrorlab kelishi bilan bu madaniyatning yaxlitligidan dalolat beradi. Chunki yaxlit etnik birlik
xo‗jalik hayotining bir xilligini, an‘anaviy turmush tarzi, dunyoqarash va diniy e‘tiqodning ham
bir xilligini ta‘minladi. Minglab kilometrlarga cho‗zilib
ketgan bepoyon kenglikda iqlim,
landshaft, geografik muhitning har xilligi madaniyatda shaklan o‗ziga xoslikni yaratdi. Arxeologik
qazilma topilmalarida harbiy qurol-yarog‗larning tuzilishi, ularga tushirilgan hayvon tasvirlari bir-
biriga o‗xshash.
Sak-skif madaniyatining gullab-yashnashi mil.avv. VII–VI asrlarga to‗g‗ri keladi. Abadiy
muzlik sababli Tog‗li Oltoydan topilgan juda yaxshi saqlanib qolgan Paziriq madaniyati yod-
gorligi bu san‘atning ajoyib namunasi hisoblanadi. Paziriq va hududdagi boshqa qabrlardagi
buyumlar yaxshi saqlangan. Bu buyumlar ichida marhumlarning kiyimi, taqinchoqlar va
yog‗ochdan o‗yilgan ashyolar, kigiz, patli gilamlar va boshqa buyumlar bor. Dafn qilingan
odamlarning badanlariga chizilgan (tatiurovka). Bular barchasi abadiy muzlik sharoitida yaxshi
saqlanib qolgan. Kuban dashtlarida mil.avv. VI–IV asrlarga oid skif qo‗rg‗on va qabrlarida
odamlar jasadi bilan birga, katta miqdorda hayvon suyaklari, jez qozonlar, egar-jabduqlar, harbiy
va mehnat qurollari, turli xil oltin zeb-ziynatlar topilgan. Sak-skif qabrlarida qurol-yarog‗lar
muntazam uchraydi: kamon o‗qi uchlari,
kamon qoldiqlari, nayza va qilich-aqinaklar. Ayollar
qabridan baldoq, uzuklar, bilakuzuklar va oynalar topilgan.
O‗rta Osiyo, Qozog‗iston, Sibir va Qora dengiz bo‗yi cho‗l-dashtlarida yashagan sak-skif
qabilalari urf-odat an‘analari, turmush tarzini o‗z madaniyatlarida ifodali aks ettirdilar. Bu
madaniyatning tasviriy san‘at sohasida hayvon uslubi nihoyatda mukammallikda o‗z ifodasini
topdi. Sak-skiflar tabiat qo‗ynida bir umr hayvonot dunyosi bilan birgalikda uyg‗un yashaganlar.
Xonaki va yovvoyi hayvonlar ko‗chmanchi, yarim o‗troq urug‗ qabilalar uchun hayot manbayi
edi. Kiyim-kechaklar, egar-jabduqlar, qurol-yarog‗lar va turar-joy, o‗tovlar hayvonlar tasvirlari
bilan bezatilgan. Hayvonot dunyosi sak san‘atida guruh-guruh qilib tasvirlangan. Kiyik, bug‗u,
tog‗ echkisi, qo‗y, ot, sher, yo‗lbars, qoplon, qushlar sher gavdali, burgut boshli qilib afsonaviy
qanotli mavjudotlar kabi tasvirlanar edi. Hayvonlarning olishayotgan
tasvirlari sak-skiflarning
tabiat dunyosini uzoq kuzatib, uning borlig‗ini aks ettirishga harakat qilganlarini ko‗rsatadi. Ular
o‗zlarining uzoq ajdodlari totemlari, asoschilari, homiylari qilib hayvonlarni tanlaydilar.
Hayvonlarda sehrli kuch mavjudligiga ishondilar. Hayvonlar tasviri urug‗ jamoaga, uning a‘zosi –
odamga yordam berishi, homiylik qilishi, balo-qazolardan, yovuz kuchlardan saqlashi va
qutqarishi lozim edi.
Har bir buyum – mehnat quroli, harbiy qurol-yarog‗da badiiy san‘at namunasini ko‗rish
mumkin. Tasvirlar jonli, uyg‗un, hayotiy bo‗lib, ularda sak-skiflarning dunyo-jamiyat va tabiat
to‗g‗risidagi tasavvurlari o‗z aksini topgan. Qrimdagi Ko‗loba qo‗rg‗onidan bundan 170 yil oldin
topilgan elektron qadahda o‗z yarasini davolayotgan uch odamning tasviri hayotiy ifodalangan.
Shunday manzara Voronej yaqinidagi qo‗rg‗ondan topilgan kumush xumda tasvirlangan. Bu har
ikkala topilmada tasvirlangan manzara bepoyon cho‗l-dashtlarda
yashagan sak-skiflarning
tuzmush tarzi, urf-odat, an‘analari, marosimlari bir xil bo‗lgan xalqning yaxlit madaniyatni
shakllantirganini ko‗ramiz.
Sak-skiflar tabiat kuchlariga e‘tqod qilganlar. Olov, suv, havo, hayvonlarga sig‗inish keng
tarqalgan. Gerodotning guvohlik berishicha, temir qilichga singdirilgan xudo ruhiga e‘tiqod
qilingan. Uning yozishicha, skiflarning har bir viloyatida yog‗och va shoxlardan ulkan mehrob
qilinib, uning tepasiga qo‗yilgan qilich – aqinakga xonaki hayvonlar, har yuz asirdan biri qur-
bonlik keltirilgan. Sak-skiflarning bir qismi bo‗lgan massagetlar osmon xudosi Ko‗k tangriga
sig‗inganlar. Unga uchqur otni qurbonlik keltirganlar. Homiy hayvonlarga qurbonlik qilish, uning
sharafiga marosimlar o‗tkazish an‘ana bo‗lib qolgan. Chertomlik qo‗rg‗onidan topilgan katta
kumush ko‗zada otni qurbonlik keltirish marosimi tasvirlangan. Diniy
aqidalar yuqori darajada
shakllanganini sak-skif turmush tarzi, urf-odat, an‘analari namoyon etsa, tabiat kuchlariga
e‘tiqodning singib ketganini arxeologik topilmalar, mifologiya, mozor-qo‗rg‗onlar, shakllangan
dafn marosimlari yaqqol ko‗rsatadi.
Uzoq Norvegiyada Oseberg qo‗rg‗onida topilgan XI asrga tegishli kema san‘at namunasi
hisoblanadi. Kema hayvon uslubidagi yog‗och o‗yma ornament bilan bezalgan. Ajdarning mo-
hirona yo‗nib ishlangan, ochilib turgan og‗zi sak-skif xanjari sopidagi
hayvon tasviri bilan
o‗xshash. Sak-skif madaniyati Old Osiyo, Yevropa va sharqning boshqa mamlakatlari madaniyati-
ga asrlar davomida hayotbaxsh ta‘sir qildi. O‗rta Osiyo, Eronda topilgan noyob san‘at asari
bo‗lgan oltin, kumush, jez ko‗za, jom, qadahlarda ot kallasi, kiyik va tog‗ echkisi tasviri
tushirilgan. Cho‗llar, dasht va tog‗oldi hududlarida yashagan ko‗chmanchi chorvachilik bilan
shug‗ullangan sak-skiflar o‗zlari bilan yonma-yon yashagan o‗troq etnik birliklar bilan faol
hamkorlik qildilar. Ko‗chmanchilar ko‗p hollarda birgalikda yashab o‗troq aholi tinchligini
himoya qildilar. O‗zaro yaqin aloqalar har ikki tomonning turmush tarzi va madaniyatlariga ta‘sir
qildi. Yevropaning ilk sivilizatsiyasi hisoblangan Yunon dunyosi madaniyatida sak-skiflar,
sharqning ilk sivilizatsiyalarining ta‘siri yaqqol ko‗rinadi. San‘atdagi hayvon uslubi Xitoy
san‘atining eng qadimgi yodgorliklarida, Yevropaning so‗nggi temir davridagi kelt qabilalarining
dekorativ san‘atida yaqqol namoyon bo‗ladi. Hozirgi O‗rta Osiyo, Afg‗oniston va Eron
xalqlarining san‘ati va madaniyatida sak-skiflarning san‘atidagi ko‗chib yuradigan obrazlar: ot,
kiyik, tog‗ echkisi, sher, qo‗y tasvirlari, geometrik shakllar asrdan asrga, avloddan avlodga o‗tib
keladi. Turli xalqlarning harbiy san‘at namunalari bo‗lgan jez, kumush, tilla sopli qilich, xanjar va
qalqonlarda hayvon uslubi mustahkam o‗rinni egallagan. Milodiy
IV asrga oid Amudaryo
xazinasidagi oltin buyumlarning barchasida sak-skif san‘atining qaynoq nafasi yaqqol sezilib
turadi.
Tadqiqotchilarning fikricha, sak-skiflar hayvonlarda ilohiy kuchni ko‗rganlar. Odamlar ana
shu ilohiy kuchni o‗zlashtirishlari lozim deb tasavvur qiladilar. Mifologiyada ma‘budlar antromorf
qiyofada gavdalanadi. U o‗ziga xos keng dasht-cho‗llar, atrof dunyoni ramziy yaxlit aks ettirgan
buyumlar, qurol-yarog‗, uy-ro‗zg‗or buyumlari, haykalchalar, qabr-qo‗rg‗onlarda aks etdi. Hayvon
obrazi, uslubi bu xalqning moddiy va ma‘naviy madaniyatining ustuvor yo‗nalishi edi.
Saklarning kiyimlari ko‗chmanchi turmush tarziga mos edi. Kiyimlar ishlov berilgan
charm, jun, bo‗zdan bo‗lgan. Charm etik, boshga cho‗qqi qalpoq kiyilgan. Kalta kamzul, belda
kamar, tor yoki keng charm ishton etikka tiqilgan. Boy ko‗chmanchilar kiyimlarida tilla, kumush
bezaklar, otlarning egar-jabduqlari ham shunday ziynatlangan. Ayollar belda kamar bilan uzun tor
yengli ko‗ylak, kalta kamzul kiyganlar. Ularning bo‗yinlariga munchoq, qo‗llariga bilakuzuk,
barmoqlariga uzuklar taqilgan. Oyoqlarida ham halqa taqqanlar.
Sak-skif san‘atining eng noyob namunalaridan biri – Tog‗li Oltoydagi qabr-qo‗rg‗ondan
yoshi 2500 yilga teng, hajmi 83x2.00 metrli qadimgi gilam topilgan. Bu qabrdan yana bir katta –
4,5x6,5 m kigiz gilam topilgan. Uning oq rang bilan bo‗yalgan yuzasidagi ikki qatorli tasvirda
taxtda o‗tirgan malika qo‗lida gullab turgan shoxcha oldida otliq turibdi. Suvoriy yo‗lboshchi
kalta kamzul, tor
ishton va yumshoq oyoq kiyimda, kamarida sadoq osilgan bo‗lgan. Ehtimol,
gilam yo‗lboshchi chodiri – qarorgohi devoriga ilingan bo‗lgan. Topilmalardan yana biri foytun. U
bir necha qismlardan tuzilgan bo‗lib, qayish bilan bir-biriga bog‗langan. Butun foytun faqat
yog‗ochdan bo‗lib, qayish bilan bir-biriga puxta bog‗langan. Katta g‗ildiraklar qo‗yilib, ular
o‗rtasiga ayvon qilingan bo‗lib, foytunning balandligi uch metrga yetadi. To‗rt ot foytunni tortgan.
Paziriq qo‗rg‗onlarida ham otlar qabrga dafn qilingan. Otning egar-jabduqlari bug‗u terisidan
qilinib, ichiga jun to‗ldirilgan charm yostiqchalar bilan otning jasadi o‗ziga xos, otning dumi
charm g‗ilof, yoliga xo‗rozlar tasvirlangan kigiz g‗ilof kiydirilgan. Otning tumshug‗idan
kiydirilgan niqobning davomida kallasiga charmdan tikilgan bug‗uning tarmoqlanib ketgan
shoxlari turibdi. Charm niqob, kigiz va teri otning burni va peshanasi ustida yashil rangda
bo‗yalgan sher tasviri bilan bezalgan. Bu topilmalar sak-skif san‘atining yuksak darajada
rivojlanganidan dalolat beradi. Gilamlardagi tasvirlar, rasmlar, hayvonlar,
naqshlar, geometrik
shakllar an‘anaviy ravishda sak-skiflarning keyingi avlodlari bo‗lgan barcha turkiy xalqlarning
madaniyatida to‗la saqlanib qoldi va yanada rivojlandi.
Sak-skiflar Osiyo va Yevropa hududlarida ko‗payib, turli xalq-etnoslarning keyingi
shakllanishida poydevor bo‗ldilar. Bu madaniyat insonni tabiat qo‗ynidagi erkin dunyoqarashi, un-