13. Mutaxasislikka kirish fani va uning vazifalari. Mutaxassis

88. Oleum xaqida ma’lumot
OLEUM (lot. oleum — moy) — 100% li sulfat kislota H2SO4. 96—98% li H2SO4 ga sulfat angidrid SO3 yuttirish yoʻli bilan olinadi. Oleum tarkibida erkin holda boʻladigan SO3 miqdori Oleumning qoʻllanish maqsadiga qarab 18,5— 20% gacha yetadi. Oleumni suvda eritib, har qanday konsentratsiyali juda toza sulfat kislota olish mumkin. Boʻyagichlar, portlovchi moddalar va boshqalar i. ch. da ishlatiladi.
Xossalari. Suvsiz H₂SO₄ rangsiz moysimon suyuqlik, 10,3 ^oS da kristallar hosil qiladi.Kons. kislota tarkibida 98 % kislota bor. Bu kislota o’z tarkibiga suvni shiddat bilan tortadi, shuning uchun u qurutuvchi sifatida keng qo’llaniladi.Olinishi.Sulfat kislota ikki xil usulda nitroza va kotakt usulda olinadi.Sulfat kislota olishda asosiy xom ashyo pirit (FeS₂), metal sulfidlari, oltingugurt hisoblanadi. Bu moddalarning yonishi natijasida SO₂ hosil bo’ladi. Agar SO₂ ni SO₃ ga aylantirishda azot oksidlari(NO₂) ishlatilsa sulfat kislota olishning bu usuli nitroza usuli deyiladi: SO₂+NO₂+H₂O = H₂SO₄+NO Hosil bo’lgan oksidning kislorod bilan ta’siridan yana NO₂ hosil boladi.SO₃ sulfat kislota eritmasiga yuttirilib, dastlab oleum (H₂SO_4*SO₃) keyin kerakli konsentrasiyali sulfat kislota olinadi. Odatda nitroza usulda olingan sulfat kislota konsentrasiyasi 80 % gacha bo’lib asosan mineral o’g’itlar olish uchun sarflanadi.Hozirgi paytda ko’proq kontakt usuli ishlatiladi.Bu usulda katalizator sifatida V₂O₅ yoki Pt qo’llaniladi.Bu usulda reaksion aralashmadan fosfor, mishyak birikmalari va boshqa katalizatorni zaharlaydigan moddalardan tozalash shart hisoblanadi. Aralashmada kislorod miqdorining ortirilishi va jarayonni 45O ^oS da olib boorish orqali reaksiya unumi 95-97 % ga etkaziladi. Bu usulda ham hosil bo’lgan SO₃ oleumga yuttiriladi.Xossalari. Kons. sulfat kislota juda kuchli oksidlovchidir.U ko’p qaytaruvchilarni oson oksidlaydi.Ayniqsa metallmaslarni yuqori oksidlarigacha, yoki kislotalarigacha oksidlaydi:C+2H₂SO₄=2SO₂+CO₂+2H₂O S+2H₂SO₄=3SO₂+2H₂O 2P+5H₂SO₄=2H₃PO₄+5SO₂+2H₂O 2B+3H₂SO₄=2H₃BO₃+3SO₂ Sulfat kislotaning metallar bilan ta’siridan har xil mahsulotlar hosil bo’ladi. Suyultirilgan sulfat kislota aktiv metallar(Zn, Mg, Fe, Al) bilan vodorod gazini hosil qiladi:Zn+H₂SO₄=ZnSO₄+H₂Aktivlik qatorida vodoroddan keyin turadigan metallar (Cu, Hg, Ag Au, Pt) suyultirilgan sulfat kislota bilan ta’sirlashmaydi.Konsentrlangan sulfat kislota(98% va undan yuqori) Fe, Cr, Al, Au va Pt bilan ta’sirlasmaydi. Aktivligi kam bo’lgan metallar (Cu, Hg, Ag) bilan ta’sirlashganda SO₂ hosil bo’ladi: Cu+2H₂SO₄=CuSO₄+SO₂+2H₂O Konsentrlangan sulfat kislotaning aktiv metallar (Mg, Zn, Ca) bilan ta’siridan qaytarilish mahsulotlari SO₂, S va H₂S bo’lishi mumkin.Mg+2H₂SO₄=MgSO₄+SO₂+H₂O 3Mg+4H₂SO₄=3MgSO₄+S+4H₂O 4Mg+5H₂SO₄=4MgSO₄+H₂S+4H₂O Sulfat kislota ikki xil tuzlar: o’rta va nordon tuzlar hosil qiladi (K₁=1*10³; K₂=1,2_*10^-2). Sulfat kislotaning erimaydigan tuzlariga BaSO₄, PbSO₄, SrSO₄ kiradi. CaSO₄ yomon eriydigan tuzlardan hisoblanadi. Sulfat kislota kimyoviy sanoatning turli mahsulotlarini olishda juda kerak. Undan foydalangan holda boshqa kislotalar(HNO₃, H₃PO₄, CH₃COOH va boshqalar),tuzlar, o’g’itlar, bo’yoqlar olinadi.Sulfat kislotaning eng muhim tuzlari. Natriy sulfati- Na₂SO₄. Suvdagi eritmalardan Na₂SO_4*10H₂O hosil qilib kristallanadi. Shunday tuz Glauber tuzi deyiladi.Shisha tayyorlashda, soda olishda ishlatiladi. Tibbiyotda surgi sifatida tavsiya etilgan. Magniy sulfati – MgSO₄. Dengiz suvida uchraydi .Qon bosimini tushuruvchi modda sifatida tibbiyotda ishlatiladi.Kalsiy sulfati -CaSO₄. Tabiatda ko’p miqdorda CaSO_4*2H₂O- gips holatida uchraydi.150-170 ^oS gacha qizdirilganda 1,5 molekula suvini yo’qotib, alebastr- CaSO4_*O,5_*H2O hosil qiladi. Suv bilan qorilganda tezda yana CaSO_4*2H₂O hosil qilib qotadi. Ana shu xossasidan foydalanib qurilishda quyma buyumlar tayyorlanadi. Jarrohlikda undan singan joylarni ushlab turish uchun doka bilan birga bog’lab qo’yiladi.