13-mavzu. Xmtning munosib mehnat konsepsiyasi reja

13-MAVZU. XMTNING MUNOSIB MEHNAT KONSEPSIYASI


Reja:
13.1. Munosibmehnattushunchasivauningtarkibiy qismlari.
13.2. Munosibmehnat konsepsiyasimezonlari asosidaaholiniishbilanta’minlashgabo‘lgantalablar.
13.3. Munosib mehnat konsepsiyasi asosida xodimlami ijtimoiy himoya qilish.
13.4. Xodimlarni ijtimoiy-iqtisodiy muhofazaqilish mexanizmi.
13.5. Munosibmehnat konsepsiyasini iqtisodiyotgajoriy etish amaliyoti.


13.1. Munosib mehnat tushunchasi va uning tarkibiy qismlari

Xalqaromehnattashkilotijahonda aholini ish bilanbandlikme’yorlari bo‘yicha umumiy xalqaro hujjat qabul qilinishi zarurligini anglagan holda, Xalqaro mehnat konferensiyasining 1999-yil iyunida o‘tkazilgan 87-sessiyasida Munosib mehnat dasturini e’lon qildi. Mazkur Dasturga muvofiq, «Munosib mehnat deb, erkin, adolatli ish haqi toianadigan, xavfsiz, ijtimoiy himoyalangan, insonning qadr- qimmatini kamsitmaydigan, mehnat faoliyatini boshlashda hamma uchun teng imkoniyat yaratadigan, boshqaruv qarorlarini qabul qilishda ishtirok etishni va shaxsning o‘zini o‘zi rivojlantirishini kafolatlaydigan mehnat atalishi mumkin»'.

Munosibmehnatningstatistikko‘rsatkichlarigaaniqlikkiritishmaqsadidauning alohida tarkibiy qismlari ajratib ko‘rsatilgan (13.1-rasm).

13.1-rasm. Munosib mehnatning tarkibiy qismlari

O’znavbatida,munosibmehnatning ushbu tarkibiyqismlariquyidagiindika- torlar guruhiaridan iborat:

• 
  munosib mehnatning asosiy ko‘rsatkichlari;
  
• 
  munosib mehnatning qo‘shimcha ko‘rsatkichlari;
  
• 
  kelajakda qoilanish nazarda tutilgan ko‘rsatkichlar;
  
• 
  munosib mehnatning iqtisodiy va ijtimoiy mohiyati.
  

Munosibmehnatkonsepsiyasinimilliydarajadaamalgaoshirishning mexanizmiko‘rsatkichlaming milliy tizimi, shuningdek, ularga amal etilishi monitoringi bilan bogiiq usullarini qamrab olgan.
Xalqaro mehnat tashkiloti munosib mehnatni ta’minlash sohasidagi faoliyatini kuchaytirishmaqsadidaular uchunmajburiy bo’lgan «Mehnatsohasidatub asosiy tamoyillar va huquqlar to‘g‘risida»gi deklaratsiyasini qabul qildi. Unda quyidagi tamoyillarga rioya qilishlari, ulami qoilash va hayotga tatbiq etishga ko‘maklashishlari barcha mamlakatlar uchun shartligi belgilab qo‘yildi:

• 
  uyushish erkinligi va jamoaviy muzokaralar o ‘tkazish huquqini amalda tan olish;
  
• 
  zo‘raki yoki majburiy mehnatning barcha shakllarini bekor qilish;
  
• 
  bolalar mehnatini amalda man etish;
  
• 
  mehnat va mashg‘ulot sohasida kamsitilishga yo’l qo‘ymaslik.
  

Xozirgi davrda Xalqaro mehnat tashkilotining tashabbusi bilan Munosib mehnat dasturini barcha rivojlangan mamlakatlarda amalga oshirishga kirishildi. DastavvalMunosib mehnatdasturiturlimintaqalarvaijtimoiy-iqtisodiyrivojlanishi ham turlicha bo’lgan jahonning 8 davlati: Bahrayn, Bangladesh, Daniya, Gana, Qozog‘iston, Marokash, Panama, Filippinda joriy etilgan bolib, ularda quyidagi maqsadlarga yo‘naltirildi:

• 
  «munosib mehnat» taqchilligini qisqartirish bo‘yicha milliy tashabbuslarni qoilab-quvvatlash;
  
• 
  mamlakatlarga Munosib mehnat dasturini milliy siyosatga joriy etishda yordam ko‘rsatish;
  
• 
  turli ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlarda munosib mehnat muammosiga kopleks yondashuvning samaradorligini amaliyotda tasdiqlash;
  
• 
  samarali dasturlar va siyosatni ishlab chiqish usullarini rivojlantirish.
  

Munosib mehnat dasturini milliy siyosatga joriy etish kabi insonparvarlik tajribalar to‘plash va ularning ijobiy natijalarini namoyish etish.

13.2. Munosib mehnat konsepsiyasi mezonlari asosida aholini ish bilan ta’minlashga bo‘lgan talablar

Munosib mehnat dasturining tamoyillari davlatlarning iqtisodiy siyosati, birinchi navbatda, ishlashni xohlaydigan va ish qidirayotgan hammani ish bilan ta’minlashgaqaratilgan bo’lishiga yo‘naltirilganlikdarajasibilan bogiiq. Bundagap duch kelgan ish to‘g‘risida emas, balki Xalqaro mehnat tashkilotining aholini ish bilan bandligining global dasturida ko‘zda tutilgan ish bilan ta’minlanishi haqida boradi.

Ish joylarining aksariyati iqtisodiyotning norasmiy sektorida tashkil etilayot- ganligi aholini ish bilan band bo‘lgan qismi to‘liq ijtimoiy ta’minot, qonuniy himoyalanish imkoniyatiga ega emasliklari bilan izohlanadi.
Xalqaro mehnat tashkilotining ma’lumotlariga ko‘ra, jahonda ish bilan bandlikningmuhofazalanmaganshakllaribilanqamrabolinganxodimlarsoni 1,53 mlrd kishini tashkil etmoqda. Bu ish bilan band bo’lganlar umumiy sonining yarmidan ko‘prog‘iga (50,1 %) tengdir.Shuning uchun Xalqaro mehnat tashkiloti ekspertlari mamlakatlarda munosib mehnatni ta’minlaydigan ish bilan bandlik ko‘rsatkichlarini11 ta guruh bo‘yicha baholashni tavsiya etgan.
Xalqaro mehnat tashkilotining hujjatlarida ish bilan bandlik imkoniyatlarini baholashda quyidagi ko‘rsatkichlardan foydalanish tavsiya etiladi:
1) ish stajiningbir yildan kamligi (asosiy ishjoyidabir yildankam muddatdaish bilan band bo‘lgan xodimlaming ulushi yosh guruhlari va ish bilan band sohasidagi maqomi kesimida);
2) vaqtinchalik ish (o‘z mehnat faoliyatini vaqtincha deb hisoblaydigan xodimlaming ulushi).
Ko‘rsatkichlarningbirinchiguruhiMunosibmehnatdasturiningquyidagi xususiyatlarini ko‘rsatadi:

• 
  aholining ish bilan bandligi;
  
• 
  ishsizlik darajasi;
  
• 
  norasmiy ish bilan bandlik;
  
• 
  ish haqi darajasi past bo’lgan ish bilan bogiiq ish bilan bandlik.
  

Ishbilanbandlikesaquyidagiko‘rsatkichlarasosida tabaqalashtirilgan:

• 
  mehnat resurslari tarkibida ishtirok etish;
  
• 
  ishsizlik koeffitsiyenti;
  
• 
  jins koeffitsenti.
  

Ko‘rsatkichlarning ikkinchi guruhiga quyidagilar taalluqli: ish vaqtining davomiyligi (bukuzatilganhaftadavomidaasosiyvayordamchiishlarda48 soatdan ko‘p ishlagan15-72 yoshdagi ish bilan bandlaming ish bilan bandlar umumiysoniga nisbati sifatida hisoblab chiqiladi).
Uchinchiguruhko‘rsatkichlarierkaklarvaayollarganisbatanishbilanband bo’lish imkoniyatlarining holatini ifodalaydi. Bunda ish haqidagi gender tafovutidan dalolat beradigan indikatorlar alohida ajratib ko‘rsatiladi.
Munosib mehnat sohasida gender tengligi bo‘yicha tabaqalash quyidagi ko‘rsatkichlarga asoslanadi:

• 
  mehnat resurslari tarkibidagi ayollaming salmogi;
  
• 
  ma’muriy-boshqaruv xodimlar tarkibidagi ayollaming salmogi;
  
• 
  muhandis-texnik xodimlar tarkibidagi ayollaming salmogi;
  
• 
  ishsiz ayollar va erkaklarning miqdori.
  

Munosib mehnat dasturi talablarini amalga oshirishda har bir mamlakatning ehtiyoj va xususiyatlari hisobga olinadi. Xususan, iqtisodiy rivojlanishga ijtimoiy taraqqiyot, ijtimoiy taraqqiyotga esa iqtisodiy rivojlanish nuqtayi nazari bilan qaralishi lozim. Aholini ish bilan bandlik va Munosib mehnat dasturi sohalaridagi strategiyalarga ta’sir ko‘rsatayotgan milliy va xalqaro siyosat bo‘yicha o‘zaro kelishuvgaerishishham talabqilinadi.Shuningdek,mehnat qonunchiligiva tegishli muassasalaming mehnat munosabatlari huquqini tan olish hamda mehnat inspeksiyasining samaralitizimini shakllantirishnuqtayi nazaridan samaradorligini oshirish ham ushbu muammoning ustuvor vazifalari qatoriga kiradi.

13.3. Munosib mehnat konsepsiyasi asosida xodimlami ijtimoiy himoya qilish

Ijtimoiy himoya - insonning ijtimoiy ehtiyojlarini qondirishga yo‘naltirilgan chora- tadbirlartiziminingmajmuasidir.Uningo‘zturlarivashakllarimavjud(13.2-rasm).