13-mavzu. Turli bozorlarda narxlarni shakllantirish

Iste’mol hajmiga qarab narxlarning diversifikatsiyalanishi 
Ayrim bozorlarga kuyidagi vaziyat xos bo’ladi: har bir iste’molchi ma’lum vaktda 
bir necha tovar birligini sotib oladi va sotish hajmi ko’payishi bilan iste’molchi talabi 
qisqaradi. Shunday tovarlar jumlasiga, masalan: suv, binolarni isitishga muljallangan 
M
R 
P
P
1 
P
e 
P
2 
P
k 
Q 
Q
** 
Q* 
P
m

---

yonilgi va elektroenergiya kiradi. Iste’molchilardan har biri oyiga bir necha yuz kilovat 
elekgroenergiyaga pul tulay oladi, lekin ularning pul tulashga tayyorligi iste’mol usishi 
bilan kamayib boradi. (Iste’molchi muzlatgichining ishlab turishi va uyining me’yoriy 
yoritilishi uchun zarur bo’lgan birinchi yuz kilovat-soatlarning kadri ayniqa yuqori 
bo’ladi. Iste’mol ko’payganda elektroenergiyani tejashning ma’nosi bor, agar 
elektroenergiya narxi yuqri bo’lsa, albatta). Shunday vaziyatda firma iste’mol hajmiga 
qarab narxni diversifikatsiyalashi mumkin va bu aynan bir tovar yoki xizmat uchun 
ularning turli miqdorda sotib olinishiga tsarab har xil narx belgilashdan iborat bo’ladi. 
Narxni 
shunday 
tartibda 
diversifikatsiyalashga 
elektr 
ta’minoti 
bilan 
shugullanuvchi kompaniyalarning narx o’rnatishi misol bo’la oladi. Kulam samarasi 
natija berib ishlab chiqarish hajmi ortishi jarayonida o’rtacha va chegarali harajatlar 
kamayishi yuz berganda kompaniyalar narxini nazorat qanuvchi davlat maxzkamalari 
diversifikatsiyalashgan narx o’rnatilishini ma’qo’llaydilar. Kulamning ijobiy samarasi 
ancha yuqori bo’lib ishlab chiqarish kengaygan paytda bunday narx o’rnatish iste’molchi 
farovonligini oshirish bilan bir vaqgda kompaniyalar foydasini ham ko’paytiradi. Buning 
sababi shunda-ki, narx minimal darajada bo’lishiga qaramay maxsulot birligini yaratish 
harajatlarining pasayishi elektrkompaniyalariga foydani jidtsiy ravishda oshirish 
imkonini beradi. 
13.4-rasmda o’rtacha va chegarali harajatlar pasayib boruvchi firmalarda iste’mol 
hajmiga qarab narxni diversifikatsiyalash kursatilgan. Agar yagona narx o’rnatilganda 
edi, bu narx P
0
ga teng bo’lur edi. Buning urniga har xil bo’lgan uchta iste’mol hajmi 
bloki uchun uchta har-xil narx — P
1
, P
2
va P
3
belgilangan. 
Spirtli ichimliklar ishlab chiqaruvchi mashxur kompaniyaning amaliyotda narx 
belgilashi bir qrashda galati tuyuladi. Kompaniya aroq ishlab chiqaradi va uni yutumi 
engil va ta’mi yoqamli aroqaardan biri sifatida reklama qagsadi. Bu aroqsh uch yulduzli 
«Oltin toj» deb atashadi va bir shishasini 12 dollardan sotishadi. Biroq kompaniya xuddi 
shu aroqaing o’zini shishalarga kuyib «Eski savat» nomi bilan har shishasini taxminan 4 
dollardan sotadi. Kompaniya nima uchun shunday qaiadi? Kompaniya prezidenti o’z 
maxsuloti bor bochka oldida haddan tashqari ko’p vaqt o’tkazmaydimi? Mazkur 
kompaniya tovar toifalariga qarab narx diversifikatsiyasini amalga oshiradi, chunki bu 
unga foyda keltiradi. 
Mazkur kompaniya narxni diversifikatsiyalash orqali iste’molchilarning har birini 
talab egri chizigi turlicha bo’lgan ikkita yoki undan ortiq guruhlarga ajratib chiqadi. 
Shunday usulda narxni diversifikatsiyalash eng ustuvor bo’lib, unga misollar ham ko’p: 
aviachiptalar — sayyoxlar uchun va birinchi toifali bo’ladi, birinchi navli spirtli 
ichimliklar va boshqa navli alkogolli ichimliklar bor, konservalangan maxsulotlar va 
yangiligida muzlatilgan sabzavotlar mavjud, talabalar va pensionerlar uchun 
arzonlashtirilgan narxlar bo’ladi va xk. 

---