13-mavzu. Tovush xaqida umumiy ma’lumotlar. Tovushning fizikaviy va fiziologik tavsiflari: to‘lqin uzunligi, tarqalish tezligi va chastotasi, tovush bosimi, eshitish chegarasi. Reverberatsiya vaqti

13-mavzu. Tovush xaqida umumiy ma’lumotlar. Tovushning fizikaviy va fiziologik tavsiflari: to‘lqin uzunligi, tarqalish tezligi va chastotasi, tovush bosimi, eshitish chegarasi. Reverberatsiya vaqti.

	1.	Tovushning balandligi va qattiqligi.
	2. Tovushning bosimi. Jarangdorlik.
	4.	Akustikaning binolarni loyihalashdagi o‘rni.
	6.	Artikulyasiya foizini aniqlash.
	7.	Knudsen artikulyasiyasini xisoblash.

Savollar

1-savol. Tovushning fiziologik tabiati.

2-savol. Tovushning fizik tabiati.

3-savol. Tovush deb nimaga aytiladi?
4-savol. Tovushning to‘lqin uzunlini nima?
5-savol. Tebranma xarakatlarga misollar keltiring.

6-savol. Tovush to‘lqinlari qanday o‘lchov birligida o‘lchanadi?

7-savol. Xavoda tovush tezligi qanday aniqlanadi?

8-savol.Reverberatsiya vaqti deb nimaga aytiladi?

Inson qulogi tovushlarni tovush bosimlari uzgarishlarining juda katta oraligida eshitish, xamda, ularni chastotalari va intensivligi buyicha farklash kobiliyatiga ega. Shu bilan bir qatorda xar xil chastotali va darajali tovushlarga nisbatan xar xil sezgirlik xususiyatga ega. Eshitish sezishning sub’ektiv sifatiga jarangdorlik deyiladi.

Tovushning qattikligi tovush bosimiga, chastotasiga va tovush tulqinlari shakliga, xamda tovush ta’siri davomiyligiga va uni kabul kilish sharoitiga boglik. Kattiklik sezgisi bilan tovush kuchi orasidagi taxminiy boglanishni Veber – Fexner konuni bilan aniklanadi. Bu konunga binoan, inson kulogi absolyut emas, balki tashki ta’sirlar intensivliklari uzgarishlarining nisbiy uzgarishlarini baxolaydi.

Inson kulogi fakat tovush tebranishlarining chastota va intensivligi buyicha ma’lum soxalarni tovush shaklida kabul kilish kobiliyatiga ega. Bu soxa 20 dan 20000 Gs gacha oralikni uz ichiga oladi.

Normal inson kulogiga etarli eshitish soxasi 11.6 rasmda kursatilgan. Pastki egri chizik-eshitish chegarasi, yukorigi egri chizik-ogrik seziladigan chegara. Eng kup tarkalgan muzika va nutk tovushlari soxasi rasmda shtrixlangan.

Tovushni baxolaydigan asosiy fiziologik kriteriyalar sifatida tovush balandligi va kattikligi xizmat kiladi. Tovush balandligi eshitilish sezgisining sifati bulib, musika katoridagi tovush urnini aniklaydi. Kattiklikning mikdoran baxolash uchun ulchanayotgan tovushni ma’lum chastotali etalon tovush bilan takkoslash usuli kullaniladi. Etalon tovush darajasini uzgartira borib, ulchanayotgan va etalon tovush darajalarini kulok bir xil jaranglikda eshitadigan xolga keltiriladi. Xalkaro kelishuvga boglik etalon tovush sifatida tekis tulkin shaklidagi tebranish chastotasi 1000 Gs bulgan sinusoidal ton kabul kilingan; bu xolda eshituvchi yuzi bilan etalon ton manbasiga tomon karagan bulishi kerak. SHu tarzda urganiladigan kattalik jaranglilik satxi deb ataladi. Jaranglilik satxi ulchov birligi – fon. Biror tovush jaranglilik satxini baxolaydigan fonlar soni, ulchangan teng jarangdor etalon tontovush bosimi detsibellar soni bilan bir xil, ya’ni

Sr = 20 lg (Pet / 210 ^{- 4} )

Bu erda: Pet - ulchov nuktasida etalontonn man’basi tomonidan bir xil kattiklikka erishilgan paytda xosil bulgan tovush bosimi.

D. Robinson va D. Dadson tomonidan xar xil chastotali tinik ton kattiklik darajasining tovush bosimi darajasiga boglikligini kup sonli ulchashlar natijasida chizilgan.

Inson qulogining sezgirligi tovush tebranishlar chastotasi oshgani sari ortadi. Tovush bosimining darajasi va tovushning kattiklik darajasi 500 dan 2000 Gs gacha

chastotalar oraligida son jixatdan bir xil. Tovushning kattiklik darajasi orkali baxolash bilan bir katorda amalda kattikliklarni nisbatan uncha katta bulmagan karrada sub’ektiv baxolash zarurati xam tugiladi. Xar xil tovushlar kattikliklari nisbatlarini ifodalovchi kattalik sifatida, xalkaro kelishuvga muvofik, kuyidagiformula orkali aniklanadigan kattiklik tanlangan:

Sr = 2(i - 40) / 10

(11.10)

Qattiklik ulchov birligi – son.1 songa teng kattiklikka kattiklik darajasi Sr  40 fonga teng tovush ega buladi. 11.10 formuladan aniklash mumkinki, kattiklik darajasi 10 fonga oshganda kattiklik 2 marta uzgaradi. Kattiklik bilan kattiklik darajasi orasidagi bogliklik shkala 11.8 rasmda tasvirlangan.

Kundalik tajriba shundan dalolat beradiki, nutk va musikalarning eshitilishi degani tovushlar mavjudligida kiyinlashadi. Ular eshitilish chegarasini ancha uzgarishiga olib keladi; eshitilish chegarasi eng kichik sezilarli muayyan muayyan chastotali tovush bosimi darajasi bilan aniklanadi.

Reverberatsiya vakti xona akustik xolatini baxolovchi birdan bir kattalikdir xar bir xona uchun optimal xisoblangan reverberatsiya vakti mavjud. Reverberatsiya vakti xonani xajmiga tugri proporsianal va xona ichidagi tovush yutuvchi yuzalarning umumiy yigindisiga tekari proporsianal: