13-mavzu. Ta’minot logistikasi Reja

2.2-rasm. 
Korxonani material resurslarga bo’lgan ehtiyojini tarkibi
 
MR ga bo’lgan korxonaning brutto ehtiyoji – faqat ishlab chiqarish 
dasturini bajarishga mo’ljallangan hajmi bo’lib, bunda ishlab chiqarish va tayyor 
mahsulotlar zahirasi hisobga olinmaydi.
Netto (toza) ehtiyoj –ishlab chiqarish dasturining ish joylarida va tayyor 
mahsulotlar zahirasi ko’rinishida saqlanayotgan hajmni hisobga olgan holda 
bajarilishi lozim bo’lgan xom ashyo va mahsulotlar hajmidir. 
Birlamchi ehtiyoj tovar ishlab chiqarish va uni iste’molchiga yetkazib 
berish haqida tuzilgan va amal qilayotgan shartnomaga muvofiq, ikkilamchi
ehtiyoj esa ishlab chiqarish dasturi asosida tayyorlanayotgan va iste’molchilarga 
yetkazish yuzasidan hali shartnomalari ham tuzilmagan sharoitda yuzaga keladi. 
Uchlamchi ehtiyoj esa ishlab chiqarish dasturini bajarish uchun lozim bo’lgan 
qo’shimcha materiallarga bo’lgan talabdir. 
Resurslarga bo’lgan ehtiyojlarni asosli ravishda aniqlash uchun turli usullar 
ishlab chiqilgan. Ehtiyojni aniqlashning determinallashgan, ehtimoliy va ekspert 
tahlil usullari shular jumlasidan. Korxonaning MR ga bo’lgan ehtiyojini aniqlash 
uchun kuyidagi bosqichlar ketma-ketlikda bajariladi: 

MR ga bo’lgan brutto ehtiyojni ishlab chiqarishning asosiy jadvaliga 
muvofiq aniqlash; 

mavjud zahiralarni va kelib tushuvchi buyurtmalarni hisobga olgan 
holda netto ehtiyojni aniqlash va mazkur ehtiyojga muvofiq ishlab chiqarish 
jadvalini tuzish; 

tuzilgan jadval asosida bajarilishi lozim bo’lgan buyurtmalar hajmi va 
muddatini belgilash. 
2.2. Material resurslarga bo’lgan ehtiyojni ta’minlash yo’lini tanlash 
MR ga bo’lgan ehtiyoj aniqlangach uni ratsional ravishda qondirish yo’lini 
tanlash lozim. Bu ikki yo’ldan iborat: sotib olish yoki ishlab chiqarish. 
Корхонанинг МР га бўлган эҳтиёжи 
Буюртма ҳажмига мувофиқ 
Буюртмани бажариш кетма-
кетлигига мувофиқ 
Умумий эҳтиёж 
Бирламчи эҳтиёж 
Брутто эҳтиёж 
Иккиламчи эҳтиёж 
Нетто эҳтиёж 
Учламчи эҳтиёж 

---

Mazkur masala, ya’ni “Ishlab chiqarish yoki sotib olish” muammosi 
xorijda qisqartirilgan holda “MOV masalasi (Make or buy)” deb ataladi. Bu 
korxona uchun muhim strategik masala hisoblanadi. U nima qilish maqsadga 
muvofiq?” degan savolga asosli javob topii, ya’ni korxonaga kerakli yarim 
fabrikatlar, butlovchi detallar, buyumlar va shu kabilarni ishlab chiqarish kerakligi 
yoki sotib olish lozimligini asoslab berishi lozim. 
Butlovchi detallarni ishlab chiqarish lozimligini asoslovchi omillar 
quyidagilardan iborat bo’lishi mumkin: mazkur detal yoki buyumni ishlab 
chiqarish korxona asosiy faoliyatining bir qismini tashkil etadi va u mavjud texnik 
qurilmalar orqali tayyorlanishi mumkin. Mazkur detalni ishlab chiqarish aniqligi 
shu qadar yuqoriki, uni tayyorlash sir-asrorlarini boshqalarga oshkor qilmaslik 
ya’ni o’zga korxonalar ta’minotiga bog’lanib qolmaslik va sh.k. 
Boshqa korxonalardan kerakli mahsulot va detallarni sotib olish zarurligini 
belgilovchi sabablar esa quyidagilardan iborat: 

butlovchi buyumni tayyorlash korxonaning asosiy ishlab chiqarish 
yo’nalishiga mos emas; 

korxona mazkur mahsulot va detallarni o’zida ishlab chiqarish uchun 
kerakli qurilma va uskunalarga, tegishli tajribaga ega emas; 

mazkur detallarni ishlab chiqaruvchi va sotuvchi tashkilotlarning bu 
sohadagi obro’si baland, mahsulotlari esa yuqori sifatga ega va nisbatan arzon va 
shu kabi ko’plab boshqa sabablar ham bo’lishi mumkin. 
Ta’minotning eng muhim masalalaridan biri ehtiyojni ta’minlovchi 
tashkilotni tanlashdan iborat. Bunday tanlovda ta’minlovchi korxonaning bir qator 
fazilat va sifatlariga, ya’ni uning moliyaviy ahvoli va bozordagi o’rni, mavqei, 
quvvati, MRni o’z muddatida ishlab chiqarish va ularni yetkazib berish 
imkoniyatlari hamda bunday faoliyat ishonchliligi, iste’molchlarning o’zgaruvchan 
talablariga moslashuvchanligi va sh.k. 
Eng yaxshi ta’minlovchi tashkilot tanlovi quyidagi 3 asosiy mezon asosida 
amalga oshiriladi: 
1.
Xarid qilinayotgan mahsulotlarni yoki xizmatning narx-navosi; 
2.
Xizmat ko’rsatish sifati; 
3.
Xizmat ko’rsatish ishonchliligi. 
Mazkur mezonlar asosida tanlovni amalga oshirish uchun katta hajmdagi
tashkiliy va tahliliy ishlarni bajarish lozim. 
Ta’minlovchi tashkilotlarni tanlashda ular sonini ham hisobga olish kerak. 
Ba’zi tashkilotlar o’z ishlab chiqarish faoliyatini faqat bir ta’minlovchi korxonaga 
bog’lab qo’yishni ma’qul ko’rmaydilar. Mazkur holatlarda ta’minlovchi korxona 
faoliyatiga qandaydir moliyaviy, tashkiliy masalalar salbiy ta’sir ko’rsatsa yoki 
bankrot bo’lsa, material oqimlar borasida unga bog’liq bo’lgan boshqa korxonalar 

---

ham juda qiyin ahvolga tushib qoladi. SHu tufayli ehtiyojni ta’minlovchi 
korxonalarning bir nechta bo’lishi quyidagi afzalliklarni keltirib chiqaradi: 

ta’minlovchi korxonalar orasida ma’lum raqobat yuzaga keladi, bu esa 
tovar va xizmat narxini kamaytiradi; 

ta’minlovchi 
korxonalar 
faoliyatidagi 
ayrim 
uzilishlarning 
iste’molchiga salbiy ta’siri oldini olish imkoniyatlari mavjud bo’ladi. 

o’zgarib turuvchi talabni ishonchli qondirish imkoniyatlari paydo 
bo’ladi. 
Ko’pchilik tashkilotlar o’zlarining logistik va strategik boshqaruv 
faoliyatida ta’minot tashkilotlarini reyting baholash amaliyotini qo’llaydilar. 
Buning uchun baholash mezon ko’rsatkichlarining asoslangan ro’yxati ishlab 
chiqiladi va har bir tashkilotning bu ro’yxatdagi kursatkichlar bo’yicha reyting 
baholari aniqlanadi. Mazkur ro’yxatda quyidagi savollar bo’yicha reyting ballar 
aniqlanishi ko’zda tutilishi mumkin: ta’minlovchining moliyaviy ahvoli qanchalik 
barqaror, tayyorlanayotgan materiallar sifati qanchalik yuqori, uning mahsulotga 
qo’ygan bahosi qanchalik asosli yoki raqobatdoshligi va sh.k. 
Agar mahsulot bilan ta’minlovchi biron bir mezon bo’yicha yuqori reyting 
bahosini ololmasa, buyurtmachi u bilan mazkur kamchilikning oldini olish 
yo’llari bo’yicha mulohaza yuritadi. Bunda amaldagi ta’minlovchini almashtirish 
maqsadi qo’yilmaydi, balki kamchiliklarni to’g’ri anglab, ularni tuzatish chora-
tadbirlarni belgilash va amalga oshirish ko’zda tutiladi. Ta’minlovchini 
almashtirish masalasi barcha chora-tadbirlar foyda bermagandagina kun tartibiga 
qo’yilishi mumkin.