13. maruza matni7

 

1. Nazariy tadqiqotlarning asosiy usullari. 

2. Modellash to’g’risida tushuncha. 

3. Tekshirish natijalarini rasmiylashtirish. 

4. Ilmiy tekshirishlarda statistika usullarini qo’llanilishi. 

Adabiyotlar: 4,10,11,12 

Tayanch  iboralar:  tahlil,  sintez,  induktiv  usul,  deduktiv  usul,  ilmiy 

abstraklashtrish,  formalizasiya,  matematizasiyalash  usuli,  analogiya  usuli,  model, 

modellash, matematik statistika. 

1.  Nazariy  tadqiqotlarning  asosiy  usullari.  Tadqiqot  usuli  bu  shunday 

qabul  qiluvchi  birlashma,  u  yangi  ilm  yoki  ilmni  rivojlantirish  uchun,  maqsadga 

erishish uchun ishlatiladi. 

Har  bir  ilm  tarmog’iga  uziga  xos  konkret  yoki  maxsus  tadqiqot  usullari 

mavjud.  Bir  xil  konkret  tadqiqot  usullar  ko’p  fanlarda  qo’llanilishi  mumkin, 

masalan: matematika usuli, bir xillari esa faqatgina bitta fanda, ilmda qo’llanilishi 

mumkin.  Konkret  ilmiy  usullar  konkret  obyektni,  manbani  aniqlash,  o’rganish 

uchun  qo’llanadi  va  uning  maqsadi  bu  manbalarning  xususiyatlarini,  xossalarini 

aniqlash va ilmiy muammoning amaliy tomonlarini qidirishga yo’nalgan. 

Ilmiy  -  tadqiqot  va  ilmiy  texnik  ishlarda  qo’llanadigan  asosiy  nazariy 

tadqiqotni usullarini ko’rib chiqamiz. 

Tahlil - ilmiy bilimni usuli. Tahlil konkret olingan obyektni har tamonlama 

tavsirlab  beradi va eng muhim kerakli tamonini aniqlashga imkon yaratib beradi. 

Sintez  –  bu  obyektni  yoki  guruh  obyektlarning  ilmiy  tadqiqot  usuli  deb 

hisoblanadi,  va  murakkab  sistemalarni  izlanish  uchun  qo’llanadi.  Sintez  tahlil 

usulidan  so’ng  ishlatiladi.  Demak  tahlil  va  sintez  uzaro  bog’langan  va  bir  birini 

to’ldirib turadi. 

Induktiv  usul  –  birlanma  shaxsiy  voqyealarni  kuzatish  uchun  qo’llanadi. 

Birlik  xulosadan  umumiy  xulosalarga  o’tishga  imkon  yaratadi,  faktlarni 

PDF created with pdfFactory Pro trial version 

www.pdffactory.com

---

 

19

birlashtiradi.  Tabiiy  va  amaliy  ilmlarda  induktiv  usul  eng  tarqalgan  usul  deb 

ifodalanadi. Bu usul bo’yicha anik obyektlarning va faktlarning xususiyatlarini hali 

tadqiqot  qilinmagan  obyektlarga,  ishlarga  taqqoslash  mumkin.  Masalan:  bir 

muncha tajribalar shuni ko’rsattiki temir, mis, olovo qizitish jarayonida kengayadi 

va  umumiy  xulosa  qilish  mumkinki  barcha  metallar  qizitish  jarayonida  kengayish 

xususiyatga egadir. 

Deduktiv  usuli  -  induktiv  usuliga  qaraganda  umumiy  faktlardan,  xulosalardan 

shaxsiy  faktlarga  obyektlarga,  xulosalarga  o’tishga  imkon  beradi.  Qoidalardan, 

konunlardan  shaxsiy  qoidalar  olib  chiqaradi.  Shu  jumladan  konkret  fanlarda, 

ilmlarda  qo’llanadi,  va  umumiy  aksiomalardan  shaxsiy  bog’lanishlar  olib 

chiqadi. Deduktiv usuli sintez, tahlil usullar kabi, zarur usullar qatoriga kiradi.