13-amaliy mashgʻulot Madaniylashtirish usullarining tuproq unumdorligi va organik moddalar sifatiga ta’siri

Biogumusning qishloq xoʻjaligidagi ahamiyati va ekologik aspektlari
Qishloq xoʻjalik fanlarining asosiy vazifalari - bu agro ekosistemalarni optimal rivojlantirishni taʼminlash yoʻli bilan birlamchi maxsulotni oshirish, uning sifatini yukori darajada ushlashdan iborat. Maʼlumki, XX asrning 80-yillaridan boshlab texnogen xosil omillarni qoʻllash yoʻli bilan dexqonchilikdan yuqori Olishga erishish borasidagi harakatlar natija bermaydi. Bu ning asosiy sabablaridan biri - insonlar yaratgan va texnologiya bilan tabiatni xarakatdagi qonunlari oʻrtasida juda katta bir-biriga zid, bir-biriga toʻgʻri kelmaydigan jarayonlar mavjud edi, yaʼni zoʻrlik bilan tuproqdan yuqori xosil olishga erishishdagi xarakatlar oqibatida tuproq tuzilishi, kimyoviy tarkibi va biologik xususiyatlari buzildi, uning doimiy hosildorlik qobiliyati pasaydi. Shuning uchun qishloq xoʻjalik ishlab chiqarishda uning tabiiy yoʻqolmas manbaiga - qonunlariga suyangan xolda ish olib borish muvofiqdir. Bu soxada tabiatning abiotik va biotik omillarini oʻrganish, ularning o’zgarishlari va xarakatlarini inobatga olish asosida agroekosistemalarda ish olib borish zarur, chunki dexqonchilikning xosildorligi iqlim omillarining uzgarishi bilan oʻzgarib turadi. Bu holat oʻz navbatida katta-kichik biosistemalar o’rtasidagi aloqalardan kelib chiqadi. Shuning uchun agroekosistemalarni boshqarishni yo’lga qo’yish muhimdir.


Vermikulturaning bioekologik mohiyati
Dunyoning koʻp mamlakatlarida tuproqning biologik xususiyatlarini yaxshilash va uning hosildorligini oshirish maqsadida yangi biotexnologiya vermikultura uslubi keng qullanilmoqda. Bu uslubning asosida yomgʻir chuvalchang (Vermus)ini sanoat yoʻli bilan ko’paytirish va dehqonchilikda qoʻllab, aktual biologik vazifalarni-organik chiqindilarni oʻzlashtirishi yoʻli bilan tuproq hosildorligini oshirish, yuqori sifatli va ekologik xavfsiz mahsulot olishdan iborat (masalan, 2000). Vermikultura - bu organik muhit ozuqalar koʻpaytirilgan yomgʻir chuvalchangining kompostidir. Uni bundan 50-60 yil avval AQSHda chiqindilarni chuvalchanglarga ozuqa sifatida ishlatish, keyinchalik g’arbiy Yevropa va Yaponiyada ham ularni koʻpaytirish, foydalanish yoʻlga qoʻyilgan, chuvalchanglar tuproqning bioekologik tuzilishini yaxshilaydi va uning hosildorligini oshiradi. Chuvalchangsimon geobiontlarning hayotiy formalari Markaziy Osiyo hududida tarqalgan chuvalchanglar mombritsid (zumbricidae) oilasiga mansub boʻlib, ularning 180 ga yaqin turlari maʼlum. Shular ichida 15-16 tur eng keng tarqalgan bulib, xaydal ganer chuvalchangi ham deyiladi. Yomgʻir chuvalchangi 9-13 sm dan 45 sm gacha uzunlikda, dunyoda eng uzuni Megascolides australia 2,5 m uzunlikka ega. Chuvalchanglarni / m² joyda 120 ga yaqin vakili boʻlib, ularning biomassasi 50 g, har bir vakilining ogʻirligi 0,5-1,5 g ga teng, qulay sharoitda haydalgan yerlarning 1 m² da 400-500 miqdor chuvalchang boʻlishi mumkin.
Chuvalchanglar tuproq aeratsiyasi va namlikning oʻtishini yahshilaydi, gumus xosil bo’lishi, nitrifikatsiya va ammonifikatsiya jarayonlarini tezlashtiradi. Chuvalchanglar haydalgan tuproqning yuza 10-15 sm chuqurligida uchrasa, qoʻrgʻoqchil tuproqlarda 0,5 m pastga tushadi. Ular 2,5 oy ozuqasiz, past haroratda (0-5° S) esa 3-4 oy ochliqda yashashi mumkin. Ular namlikni yoqtiruvchi va 20-25º S li optimal sharoitda, kupayishlari esa 12-17° S da oʻtadi.
Chuvalchanglarni koʻpaytirish uchun qumli, loyli, nordon va shoʻr tuproqlar toʻgʻri kelmaydi. Ular neytral yoki kam nordon muxitda yaxshi rivojlanadi. Ular shamolda nobud boʻladi, lekin turli kasalliklar ularga taʼsir qilmaydi. Ammo kuchli va doimiy kimyolashdan nobud boʻladi. Chuvalchanglar o’zini ogʻirligicha ozuqa qabul qilib, ular chiqargan chiqindi 40% gacha foydali koeffitsiyentga ega bulsa, kolgan 80% ekskrement koprolit - biogumus maxsuloti sifatida tuproqni boyitadi. Bundan 220-yillar oldin ingliz tabiatshunosi G.Uayt tuproq yomgir chuvalchanglarisiz “sovuq va ozuqasizdir” desa, Ch.Darvin (1981) tuproq xosildorligida yomgʻir chuvalchanglari axamiyatli ekanini qayd qiladi. Bobodexqonlar tuproqda qancha “qurt-qumurskalar” koʻp boʻlsa, uning hosildorligi shuncha yuqori boʻlishini yaxshi bilishgan.
Misr malikasi Kleopatra chuvalchanglarni muqaddas deb, faylasuf Aristotel ularni yerning ichagi deb atagan. Sayyorada 1800 dan ortiq yomgir chuvalchanglarining turi bor. Ular sovuq mintaqalarda boʻlmaydi.
Janubiy Afrika dashtlarining 1m2 tuprogʻida 70 tacha, Kanadaning o’rmon qoldiqlari tagida 700/m² chuvalchang uchraydi. Yangi Zelandiya tuproqlarida 3 ta chuvalchang turi bor. Avstraliyada eng kata chuvalchang turi topilgan. Uning uzunligi 1,5 m, ogʻirligi 0,5 kg. Ular yer haydovchilar boʻlib, ichaklaridan goʻng, tuproq oʻsimliklarini oʻtazib, koʻp miqdorda tuproq koprolitlari hosil qiladi va yer hosildorligini oshiradi. Ular Angliyaning 1 ga yerida 20 t koprolitlar hosil kilsa.
Nil daryosi voxasida 1 ga yerda 2500 g koprolitlar tayyorlaydi. Ular tuproq zarrachalarini yaxshilab, kislorod miqdorini oshiradi. Chuvalchanglar tanasida aminokislotalar, tanasining 60 foiz daprosinlar. 10 foizida yog’, kalsiy, fosfor elementlari bor. Ayrim mamlakatlarda chuvalchanglarni homligicha yoki qovurib yeydilar. Avstraliyaning bir zavodi chiqindilarni qayta ishlash uchun 500 mln. chuvalchangdan foydalanadi. Chuvalchanglarning ozuqasi hayvon va inson go’ngidir Yomgʻir chuvalchanglari hosil qilgan koprolitlar atrofida foydali mikroflora koʻp rivojlanadi. Ular tuproqni mikro va mikroelementlar, oʻstiruvchi moddalar va antibiotiklar bilan boyitadi, ulardagi proteaza fermenti tuproqdagi umurtqasiz hayvonlarda ozuqaning xazm boʻlishi, rivojlantirishi va tanada fiziologik-bioximik jarayonlar oʻtishini tezlashtiradi. Myagoskolides chuvalchangi uzunligi 1,5 m ga yetadi.
Yomgir chuvalchanglarning 1 m² tuproqdagi yoʻllari 1 km dan ortadi. Agar 1 m² joyda ularning 50 ta vakili (har biri oʻrtacha 0,5 g ogʻirlikda) bulsa, 1 gektar maydonda 500 000 mikdor, ular. ning ogʻirligi 250 000 g yoki 0,25 t/ga yetadi. Chuvalchanglar yilning 200 kunida faol rivojlansa, 1 ga joyda ularning ichaklaridan 50 t tuproq oʻtadi. Agar 1 m² joyda chuvalchanglarning 400-600 vakili rivojlansa, ular yil davomida 400 dan 600 t/ ga tuproqqa biologik chuvalchang ishlovi beriladi. Shunday qilib, tabiiy sharoitda chuvalchanglarning koprolit massasi juda katta. Masalan, Moskva atrofidagi tuproqlarda 1 m joyda 180 chuvalchang vakili yil davomida 53 t/ga koprolit hosil qilsa, Oʻrta Osiyoda 70-80-yillari N.A. Dimo matlumoti sugoriladigan yerlarning 1 m2 joyida chuvalchanglarning 150 vakili uchragan va ular hosil qilgan koprolit maxsuloti 120 t/ ga ni tashkil qilgan.