12. Mavzu: Shaxtaning yillik ishlab chiqarish quvvati va ishlash muddati

№12. Mavzu: Shaxtaning yillik ishlab chiqarish quvvati va ishlash muddati.

Kon (shaxta) ning ishlab chiqarish quvvatini konda qurish ishlari boshlanguncha aniqlanadi va bu jarayon kо‘plab murakkab samollarga javob topishni talab etadi.

Qabul qilingan ishlab chiqarish quvvati konchilik korxonasining quyidagi asosiy elementlariga ta’sir kо‘rsatadi: ochuvchi va tayyorlovchi kon lahimlarining kо‘ndalang kesim о‘lchamlariga, asosiy kon uskunalarining quvvat va turlarini tanlashga, texnik va xо‘jalik inshoatlarining о‘lchamlari va vazifasiga, ma’muriy va maishiy binolar majmuiga, tashish usuli va tashish qurulmasining unumdorligiga, yordamchi sexlar kо‘lami va vazifasiga, boyitish fabrikasi ishlab chiqarish quvvatiga bevosita bog‘lik.
Konning yillik ishlab chiqarish quvvati konchilik korxonasining asosiy parametri bо‘lib uni qazib olish jarayonida kо‘paytirish deyarli amalga oshirish imkoni bо‘lmaydi yoki juda kam miqdorda kо‘paytirish mumkin. Konni qaytadan qurish (rekonstruksiya) ishlarini amalga oshirib yillik ishlab chiqarish quvvatini kо‘paytirish kо‘p mablag‘ talab qiladigan, ayrim xolatlarda konda ruda qazib olish ancha kamayib ketishi, xatto vaqtincha ruda qazib olish tо‘xtalishi mumkin bо‘lgan jarayon.
Konning ishlab chiqarish quvvati iste’molchilar buyurtmalari asosida xam shakllanishi mumkin. Konchilik korxonasi yillik ishlab chiqarish quvvati quyidagi geologik, kon-texnik va iqtisodiy omillarni hisobga olib, ma’lum rejalar asosida о‘rnatiladi:
-foydali qazilma konida о‘rganilgan ruda zaxirasi va о‘rganilgan ruda zaxiralarini kо‘paytirish istiqbollari;
-foydali qazilma konida ruda qazib olishni rivojlantirish sharoitlari va korxonaning har xil ishlab chiqarish quvvatini о‘zlashtirishning mumkin bо‘lgan muddatlari;
-konchilik korxonasini qurish uchun zaruriy kapital ajratma miqdori;
-korxonada ishlab chikarilgan tayyor maxsulot tannarxi uzgarishining ishlab chikarish kо‘lamiga boglikligi;
Konning ishlab chikarish quvvati quyidagi formula bilan aniqlanishi mumkin:

Bunda: konning yillik ishlab chiqarish quvvati, t;
konning ishlash muddati, yil;
foydali qazilma konining sanoat zaxirasi, t;
rudani massivdan ajratib chiqarish koeffitsiyenti;
rudaning sifatsizlanish koeffitsiyenti.
Yukoridagi formuladan foydalanib konning ishlash muddatini aniqlaymiz:

Amaliyotda konchilik korxonasining ishlash muddati yuqoridagi formula yordamida aniqlangan muddatdan kо‘proq bо‘ladi. Chunki konni qurib eksplatatsiyaga topshirgandan keyin konni о‘zlashtirish vaqti boshlanadi va konni yopishi oldidan konning sо‘nish davri, yani konda ma’lum vaqt ruda qazib olish belgilangan quvvatdan kam miqdorda qazib olinadi. Bu vaqt esa bir nechta yillarni о‘z ichiga oladi.
Xar bir konchilik korxonasi uchun konning zaxirasiga, yotish sharoitlariga, kon joylashgan iqtisodiy va geografik maydoni sharoitlariga mos keladigan eng maqbul iqtisodiy yillik ishlab chiqarish quvvatini aniqlash mumkin.
Konchilik korxonasining yillik ishlab chiqarish quvvatini mavjud kon-texnik sharoit bо‘yicha kon ishlarining rivojlantirish imkoniyati orqali qabul qilish mumkin.
Konchilik korxonasi yillik ishlab chiqarish quvvatini kon ishlarining rivojlanish imkoniyati bо‘yicha aniqlashning bir nechta usuli bо‘lib ulardan biri shaxta maydonining yillik pasayish tezligi orqali aniqlash.
Foydali qazilma konida ruda maydonining yuzasi S, ruda xajmiy og‘irligini γ, massivdan rudani ajratib chiqarish koeffitsiyentini k, rudaning sifatsizlanish koeffitsiyenti ρ, qazib olish ishlari ruda maydonining S yuzasi bо‘ylab vertikal yо‘nalishda bir metrga chuqurlashgan bо‘lsa qazib olingan ruda zahirasi (T₁) quyidagicha aniqlanadi:

Bunday xolatda kon ishlarini rivojlantirish imkoniyati buyicha konchilik korxonasining ishlab chiqarish quvvatini qazish ishlarining yillik pasayishi tezligi v orqali quyidagicha aniqlanadi:

Rudani qazish ishlarining yillik pasayishi tezligi v kо‘p omillarga bog‘lik bо‘lib ularning asosiylari quyidagilar:
-qazish ishlarining yillik pasayishi tezligi ruda tanasining yotish burchagi yuqorilaganda va ruda tanasi qalinligi kamayganda ortadi;
-shaxta maydoni uzunligi va maydon yuzasi oshishi bilan qazish ishlarining yillik pasayishi tezligi kamayadi;
-tayyorlash ishlari tezlashishi bilan, agarda qazib olishning rivojlanish fronti tayyorlash ishlari bilan chegaralangan bо‘lsa, qazish ishlarining yillik
pasayishi tezligi ortadi;
- qazish ishlarining yillik pasayishi tezligiga boshqa omillarning ta’siri kuchli bо‘lganligi sababli qazib olish tizimlari bu kо‘rsatkichga katta ta’sir о‘tkazmaydilar;
Umuman olganda qazish ishlarining yillik pasayishi tezligi foydali qazilma konlaring о‘rganilganlik darajasiga, uning yer ka’risida yotish elementlari doimiyligiga, tektonik buzilishlar mavjudligiga, gidrogeologik va boshka sharoitlariga bog‘lik.
Shaxta maydonining о‘lchamlari bо‘yicha tasnifi 1-jadvalda keltirilgan.
1-jadval.

Shaxta maydoni tasnifi	Ruda tanasi qalinligidagi shaxta maydoni uzunligi, m.		Ruda tanasining maydoni (ming.m^2), qalinligi 15 m va undan yuqori bо‘lgandagi
	15 m gacha	15 m va undan yuqori
Katta bо‘lmagan О‘rtacha Katta Juda katta	<500-600 600-1000 1000-1500 1500 <	<300 300-600 600-100 1000<	<5 5-12 12-25 25<

Qazib olish ishlarining yillik pasayishish tezligi quydagi formula bilan aniqlanadi.
Bunda: qazish ishlarining о‘rtacha chuqurlashishi bunda shaxta maydonining о‘lchamlariga va bir vaqtda qazib olinadigan qavatlar soniga bog‘liq holda hisoblanadi, 2- jadval. 2-jadval.

Shaxta maydoni о‘lchamlari	Qavatlar soni	,m
Juda katta	1 2	15 20
Katta	1 2	22 25
О‘rtacha	1 2 Bir nechta	25 30 40
Katta bо‘lmagan	1 2 Bir nechta	30 45 60

mos holda ruda tanasining qalinligi va yotish burchagi bо‘yicha olinadigan koeffitsiyentlari 3-jadvalda keltirilgan.
3-jadval.

Ruda tanasining qalinligi, m.		5-15	15-25
	1,25	1	0,8	0,6
Ruda tanasining yotish burchagi , gr.	90	60	45	30
	1,2	1	0.9	0,8