12-mavzu: Qang’, Dovon, Kushon davlatlari. Qang’ va Dovon davlatlari

Kushon davlati 
Reja 
1. 
Kushon davlatining tashkil topishi 
2. 
Kushon davlatining siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy ahvoli 
3. 
Kushon davlatining madaniy rivojlanishining o‘ziga xos jihatlari 
Kudzula Kadfiz (15-51)
● Vima Kadfiz (51-78)
● Kanishka (78 -123)
● Vasishka (123-127)
● Xuvishka (127-159)
● Vasudeva I (159-193)
● Kanishka III (193-222)
● Vasudeva II (222-244)
Mil.av. II asrning ikkinchi yarmida Sharqiy Turkiston hududlarida yashovchi turkiy
qavmlar qo`shnisi 
xunlar tazyiqiga uchrab
, ularning siquviga bardosh berolmay G`arbga
tomon siljiy dilar. Xitoy manbalarida ular yuyechjilar deb atalgan. Yuyechjilar Issiqko`l
atrofida sak qabilalari bilan to`qnashib, ularni janubiy-g`arb tomonga suradilar. Biroq.
Yuyechjilar usun qabila lari zarbasiga uchrab janubga siljib, mil.av. 130 yillarda So`g`di -
yona hududiga kirib keladilar. Yuyechjilar, Xitoy tarixchisi Chjan Syan ta`kidlashicha,
Sug`diyonadan Baqtriyaga yuradilar va Baqtriyadagi yunonlar hukmronligini
ag`daradilar. Yuyechjilar Farg`ona vodiysini ham egallaydilar. 
Xitoy manbalarida ta`kidlanganidek, yuyechjilar beshta siyosiy xonadonga mansub edilar.
Go`yshuan, (Kushon). Xyumi, Shuanmi, Xise, Xuanmi. Ularning har biri qariyb yuz yilgacha
alohida-alohida siyosiy kuch hokimlik bo`lib, yagona hukmdorga bo`ysunmagan holda
faoliyat yuritadilar.
Milodiy I-III asrlarda hukmronlik qilgan Kushon podsholigi nafaqat Surxondaryo tarixida,
balki butun Osiyo xalqlarining iqtisodiy va madaniy taraqqiyotida muhim rol o‘ynagan
davlatlardan biri sanaladi. Uning eng rivojlangan davri Kanishka davri bo‘lib, milodiy 78—
123 davrlar hisoblanadi. Xududi- Janubiy O‘zbekiston, Janubiy Tojikiston, Pokiston,
Afg‘oniston, Hindiston.

---

Xorazm xududlari kirmagan. Kushon davlatining shimoli-g‘arbiy chegarasi Darband devori
bilan himoyalangan. Bu Sug‘d bilan chegara hisoblangan. Bu devor XX asrning 90 yillari
aniqlangan. U Surhondaryo va Qashqadaryo o‘rtasidagi Darband qishlog‘idan o‘tgan. 1,5
km uzunlikda, eni 6-6,5 m bo‘lgan. Devorlar orasida minoralar bo‘lgan. Janubiy qismida
qa’asi joylashgan. Vima Kadfiz tomonidan qurilganligi aniqlangan.
Kushon davlatining tarixi asosan, arxeologik tadqiqotlar va xitoy manbalari asosida
yoritilgan. Kushon davlatining keng xududni egallagan:
Kushon davlati tarixi bilan arxeolog olimlardan Ye.Masson, G.A.Pugachenkova, E.Rtveladze,
Sh.Pidaevlar tadqiqotlari asosida yoritilgan. Olib borilgan tadqiqotlar natijasida Kushon
davlatining iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy rivojlanishida 2 xil yo‘nalish kuzatiladi. 1 davr
Kanishkagacha bo‘lgan davr va 2 davr Kanishkadan keyingi davr hisoblanadi.
Kanishkagacha bo‘lgan davrda uning siyosiy va madaniy hayotida grek yozuvi va
madaniyati еtakchi o‘rinni egallagan bo‘lsa, Kanishkaning olib borgan islohatlari natijasida
baktriya yozuvi va maxalliy madaniyat asoslari jamiyatga tatbiq etiladi.
Miloddan avvalgi IV asr oxirlarida, Xitoy yilnomalarida yuedjilar deb atalgan massaget
qabilalari Sharqiy Tur kistondan to Mug‘uliston chegaralarigacha bulgan xudud larga ketib
qolgan edilar. O‘sha vaqtlarda xunlar Bal xashdan to Xitoygacha bulgan hududda yashab
kelardi. Yue-chjilar Sharqiy Turkistonni olishga intilganlar. Bu, ayniqsa mi loddan avvalgi
III asrning ikkinchi yarmidan namoyon bula boshlaydi. Yunon-Baqriya davlati podshosi
Evtidem miloddan avvalgi 206 yilda sa lavkiylar hukmdori Antiox III bilan ularga qarshi
xarbiy ittifoq tuzadi. Xunlar yuedjilar ustiga dastlab 206 yilda hujum qilgan. Shu yili Xun
shaxzodasi Mode Yue-chjilar qulidan garovdan qochib, uz otasini xokimiyatdan agdarib,
katta qo‘shin bilan yuedjilar ustiga xarbiy yurish boshlaydi. Miloddan avvalgi 176 yilda,
xunlar Yue-chjilar ustiga ikkinchi marta yurish qiladi. Nixoyat, miloddan avvalgi 165 yilda
xunlarning qo‘li baland kelib, yuedjilarni g‘arbga uloqtirib tashlaydilar. Ular maglub
bulgan Yue-chjilar podshosining bosh suyagidan kosa yasab, g‘alaba uchun sharob
ichadilar.
Bu to‘qnashuv oqibatida yuechji (toxarlar) ikki guruhga bo‘linib ketadi, qabilalardan bir
guruhi Sharqiy Turkiston tomon ketsa, ikkinchi ko‘pchilik bir guruhi janub tomon yo‘l
oladi. Bu guruh manbalarda Buyuk yuechji deb nomlangan.
Yuedji qabilalari dastlab qadimgi Farg‘ona xududiga kelib istiqo mat qila boshlaydilar. Bu
davrda Qadimgi Farg‘onada, ayniqsa uning shimoliy xududlarida yue-shjilarning
qishloqlari va shaxarlari qad ko‘taradi. Ular endi yagona bir podsho qo‘l ostida bulmay,
balki qabila va urug‘ yabgula ri (qabila oqsoqollari) qo‘l ostida yashaydilar. Masalan,
Namangan viloyatining Yangiqo‘rg‘on yonidagi Kushon qishlog‘i va Kosonsoydagi Koson
shahar xarobasi yuedjilar asos solgan qishloq va shaxar edi. Yuedjilar miloddan avvalgi 140
yili Sug‘d еrlari orqali Baqtriyaga kirib keladi. Yunon-Baqtriya podsholigi esa 100 yillik
xukmdorlikdan so‘ng xalokatga uchradi. Shi moliy Baqtriya еrlarini esa bu еrga yopirilib
kelgan 5 ta yue-shji qabilalari egallab, uz yabg‘ulari qo‘l ostida yashay boshlaydilar. Xitoy
yilnomalarida yozilishicha, Yue-chjilar Baqtriya ga kelgandan sung 100 yil mobaynida 5 ta
qabilaga bu linib yashagan. Guyshuan (Kushon) qabilasi (yabg‘usi Kudzula Kadfiz) qolgan
turt qabila yabg‘ularini tobe etib, uzini xukmdor deb elon qiladi. U avval Kushon davlati
sifatida hozirgi Surxondaryo viloyatining Sho‘r chi tumanida joylashgan Dalvarzintepani
poytaxti qiladi. Sungra u uz davlat chegaralarini kengaytirish va qudratini mustaxkamlash
maqsadida Amudaryoning chap sohili xududlarini egallashga otlanadi. Xitoy manbalariga
kura, Kushon davlati Par fiyani, Afg‘onistonni va Kashmirni bosib oladi. Nixoyat, Kudzula
Kadfiz 80 yoshida olamdan utadi. Uning davrida kushonlar uz pullarini zarb etmaganlar.
Kudzula Kadfiz tangalari Rim imperatorlari va Parfiya podsholari zarb etgan tangalarga

---

taqlid qilinib chiqarilgan. Shuning uchun podsholik tangalarida Kudzula Kadfiz yabg‘u
degan yozuvlar uchraydi. Keyinroq uning, «xukmdor Kadfiz» yozuvi bilan tangalari paydo
buladi. Kudzula Kadfizning ulimidan sung uning o‘g‘li Vima Kadfiz (51-78) taxtga utiradi.
Uning davrida Kushonlar davlati Pokiston va Hindistonning markaziy viloyatlari hisobiga
kengayadi. Vima Kadfiz nomidan tangalar zarb etiladi. Uning tosh xaykali esa
Hindistonning Matxura shahrida qad kutaradi. U 30 yil podsholik qiladi. Uning davrida pul
islohati o‘tkaziladi. pul islohoti natijasida 8 gramlik oltin tangalar, kumush, bronza tangalar
savdo muomalasiga chiqarildi. Madaniy taraqqiyot natijasida yozuvlar ancha takomillashib
so‘g‘dcha, xorazmcha, parfiyacha, baqtriyacha 
yozuvlar mukammallashib
, ijtimoiy-siyosiy
va ma’naviy hayotda ijobiy natijalarga erishdi.
Vima Kadfizdan s`ong kushonlar saltanati Kanishka 78-123 qo‘liga o‘tadi. Uning davrida
Hindistonning janubiy xududlari, O‘rta Osiyoning Sug‘diyona, Shosh vi loyatlari kushonlar
qo‘liga o‘tadi. Kanishka nomidan «shohlarning shohi-ulug‘ haloskor» yozuvi bilan tanga
pullar zarb etila boshlaydi. Bu tangalar Ashgabatdan Xorazmgacha, Toshkent vohasigacha
bo‘lgan hududlarda kuplab topilgan. Kanishka davrida Kushon davlati juda gullagan
hamda hududi kengaygan edi. U budda dinini rasmiy ravishda davlat dini deb elon qiladi.
Budda dini mil. avv. I ming yillik o‘rtalarqda Hindistonda shakllangan. Buddaviylar 1956
yilda o‘z dinlari shakllanganligining 2500 yilligini nishonladilar. Hindlar bu dinning
asoschisi Shak’ya Muni, ya’ni hind shahzodasi Siddxartma Gautama Budda deb
hisoblaydilar. Buddaviyliqda beshta axloqiy talab (panchashina)ga rioya qilish ilgari
surilgan. Ular: bironta ham tirik mavjudotni o‘ldirmaslik, birovning mulkini olmaslik,
birovning xotiniga ko‘z olaytirmaslik, yolg‘on gapirmaslik, spirtli ichimlik ichmaslikdan
iborat. Uning xinayama, maxayama, keyinchalik lamaizm yo‘nalishlari vujudga keldi.
Kushonlar davrida Termiz shahrining buddaviylik tayanchiga aylangan. Kanishka Kadfiz
78 yilda Panjob viloyatida buddaviylarning umumjahon yig‘ilishini chaqirtiradi va
buddaviylikning Maxayama yo‘nalishini targ‘ib qiladi, unga binoan Maxayama «hamma
uchun birdek ulug‘ yo‘l» deb biladi. Kushonlar e’tiqod erkinligini joriy etgan bo‘lsalar~da,
buddaviylikni kengroq yoyish va uni rivojlantirish uchun turli shaharlarda takyagoh,
xonaqoh, ibodatxonalar qurib, buddaviylikning muqaddas kitoblari («Tripitaka»)ni
ko‘paytirish, ularni o‘rganish, tarjima qilish va izoxlash, yangi tafsirlar еzish kabi diniy-
falsafiy tafakkur rivoji uchun sharoit yaratib berishdi. Bunday siyosat natijasida Tarmita
o‘z davrining yirik iqtisodiy, madaniy va buddaviylik dini markaziga aylandi. Kushonlar
davrida budda dinining ravnaqiga baqtriyalik rohiblar ham juda katta hissa qo‘shadilar.
Xitoy, Tibet manbalarida buddaviylik dini targ‘ibotchilari qatorida tarmitalik
Dxarmamitara va toxaristonlik Gxoshakalarning nomlari ham qayd qilingan. Buddaviylik
dinining yirik mazhablari sanalgan Xinoyama va Maxayama yo‘nalishlari ham aynan shu
zaminda ravnaq topadi.
Kanishka davrida poytaxt Baqtriyadan Peshavor(Pataliputra-Pokiston)ga ko‘chiradi.
Kanishka saklar bilan ittifoq tuzgan. Uning davrida mamlakat to’liq birlashtirirladi
3
. 1
asrning 70-80-yillarida Sharqiy Turkiston еr lari masalasida Xitoy-Kushon mojarolari kelib
chiqadi. Kushonlar dastlab xitoyliklarning Sharqiy Turkiston еrlarini egallash uchun qilgan
harbiy harakatlarini qo‘llab-quvvatlaydilar. Hatto ular 84 yilda Qashg‘ar hukmdoriga
harbiy tomonidan xitoylarga qarshi kurashish uchun yuborgan qo‘shinini tezda chaqirib
olishni Qang‘uy podshosiga tavsiya etadi. Shundan sung Qang‘uy podshosi uz qo‘shinini
chaqirib oladi, Qashg‘ar hokimligi esa xitoyliklarga taslim buladi, keyin Kushonlar Xi -
toyning Turfonni bosib olishiga yordam qiladi. Biroq Xitoy-Kushon aloqalari 2-3 yil o‘tgach
buziladi. Bunga Xitoy tomonidan Kushon davlati elchisining qamab qo‘yilishi sabab buladi.
Elchi katta sovg‘alar bilan Xitoy imperatorining qizini Kushonlar podshosiga unashti rish
uchun borgan edi. Haqoratlangan Kushon hukmdori 70 ming kishilik qo‘shin bilan Xitoyga
yurish qiladi, ammo mag‘lubiyatga uchrab, zo‘rg‘a sharqiy Turkistondan qochib qoladi. 102
yilda Xitoyning еngilmas lashkarboshisi Ban Shao o‘lgach, Sharqiy Turkiston viloyatlari

---

birin-ketin Xitoyga qarshi qo‘zg‘alon kutaradilar. Bundan foyda langan Kushonlar 102 yilda
Sharqiy Turkistonga bos tirib boradi. Kushonlarning Sharqiy Turkistonda pay do bulishi bu
mamlakatga buddizmning faol kirib bo rishiga imkoniyat yaratadi. Keyingi yillardagi Xitoy -
Kushon mojarolari kushonlarning Sharqiy Turkistonda o‘z hukmronligini urnatishga
imkon bermaydi. Ammo Hindiston yilnomalarida Kanishkaning Tarim havzasini bosib
olganligi haqida suz yuritilgan. Soson podshosi Shopur 1 (241-242 yillar) yozdirgan
“Zoroastr Kaabasi”da kushonlar imperiyasining hududi haqida: «Kushonlar mamlakati
Peshavor, Qashg‘ar, So'g‘d va Shoshgacha chuzilgan»,-deyiladi.
Kanishka davrida Kushon imperiyasi chegarasi Baqtriyadan Benaresgacha , Kashmirdan
Sindgacha borgan. Kanishka davridagi Kushon tangalari Xorazm, Xo’tan va sharqiy
Erondan topilgan
4
.
The date of Kanishka does not stand in isolation. In his time the Kushan Empire covereda
vast amount of territory from Bactria to Benares and from Kashmir to Sind, and
Kushancoins have also been found in recent excavations in Chorasmia, Khotan and eastern
Iran.
O‘rta Osiyoda kushonlar asos solgan 3 ta shahar bulgan: Kushon shahri (Ko son) –Farg‘ona
vodiysida; Kushon shahri (Kattaqo‘rg‘on yaqinida)-Zarafshon 
vohasida
; Kushon shahri
(Kesh) Qashqadaryo viloyatida.
Kanishka 23 yil poddsholik qiladi. Kanishkadan so‘ng kushonlar taxti uning o‘g‘li Vasishka
qo‘liga utadi. Biroq u 4 yilgina podsholik qiladi, xolos. Sung hokimiyat Xuvishka quliga
utadi. U 32 hukmronliq qiladi. Undan sung podsholik Vasudeva quliga o‘tadi. Vasudeva esa
34 yil podsholik qiladi. Uning davrida Kushon pod sholigi ikkiga bulinadi. Mamlakatning bir
qismida Vasudeva, ikkinchi qismida esa Kanishka III podsholik qilgan. Bu haqida ularning
nomidan zarb etalgan tanga pullar guvohlik beradi.
Milodiy III asrning birinchi yarmida, ya’ni Vasudeva va Kanishka III hukmronligi davrida
Kushon podsholigida markazdan chetlashgan kuchlarning mavqei ortib, ular o‘zlarini
tobora mustaqil hisoblay boshlaydilar. Ikkinchi tomondan esa ular o‘rtasida o‘zaro
kurashlar avj oladi. Bundan tashqari, janubi-g‘arbiy hududlarda qudratli Sosoniylar davlati
paydo bo‘ladi. III asrning ikkinchi yarmidan boshlab Kushon davlatining ko‘pgina еrlari
Sosoniylar qo‘liga o‘tadi.
Kushon podsholigi iqtisodiyotining asosini sug‘orma dehqonchilik, savdo va
hunarmandchilik tashkil qilgan. Ushbu sohalar yuqori darajada rivojlangan. Hindiston,
Xitoy va Rim saltanati bilan savdo hamda elchilik munosabatlari o‘rnatilgan. Savdo
munosabatlarining rivojlanishida Buyuk ipak yo‘lining ahamiyati katta bo‘lgan. Termizdan
Rim tangalari xazinasi, O‘rta еr dengizi atrofi hududlaridan esa Kushon davlati tangalari
topilgani buning isbotidir. Aynan ana shu davrda hunarmandchilik xo‘jaligi yuksak
darajada rivoj topib, ushbu sohaning‘ kulolchilik, metallsozlik, qurolsozlik, to‘qimachilik,
shishasozlik kabi turlari ancha yuksalgan. Hatto Baqtriya shishasozlari 420 yilda Xitoy
poytaxtida turfa rangdagi shishalar tayyorlab xitoyliklarni lol qoldirganlar.
Kushon davlati ijtimoiy tuzumida qullar ikkiga: xususiy egalikdagi, ya’ni patriarxal oila
qullari va davlat qullariga bo‘lingan. Xususiy qullardan asosan dehqonchilik, xonadon
ishlarida, ov, chorvani boqishda foydalanilgan. Qullarning jamiyat hayotidagi mavqei juda
past bo‘lib, ular hech qanday huquqiy imtiyozga ega bo‘lmagan. Shuning uchun ularni
urish, o‘ldirish, sotish va birovga hadya qilish mumkin bo‘lgan.
Davlat qullari esa jamoada askarlik xizmati bilan bog‘liq ishlarni bajargan. Ularning
mehnati bilan yangi shaharlar bunyod etilgan.

---

Kanishka davrida Hindistondan tarqalgan budda dini davlat diniga aylanadi. Bu paytda
oromiy va yunon yozuvlari bilan birga kushon yozuvi ham mavjud bo‘lgan, me’morchilik
va tasviriy san’at yuksak darajada rivojlangan. Ayritom, Ko‘hna Termiz, Qoratepa budda
ibodatxonalari, Fayoztepa, Xolchayon, Dalvarzintepa va boshqa joylardan qazib olingan
arxeologik topilmalar buning dalilidir. Afg‘oniston xududidagi (Baglan provinsiyasi) yirik
ibodatxonalari-Surxko‘tal, Rabatak, Janubiy Tojikistonda(Kofirgixonning quyi oqimi) Taxti-
Sangin ibodatxonalari topilgan.
Kushon davlat boshqaruvi shakli yakkahokimlikka asoslangan monarxiya edi. Davlat
boshqaruvida markazlashtirish siyosatini ko‘proq podshoh Kanishka olib borgan. davlat
satraplarga bo‘lingan.Davlat boshlig‘i – podshoh juda katta mavqe va vakolatga ega bo‘lgan.
U oliy kohin hisoblanib, podshoh huzuridagi oqsoqollar kengashi maslahat beruvchi organ
sifatida faoliyat yuritgan. Oqsoqollar kengashida podshohning yaqin qarindoshlari,
ishonchli kishilari va urug‘ boshliqlari ishtirok etsa-da, shaxsan uning o‘zi qonun va
farmonlarni mustaqil qabul qilgan.
Kushon 
davlati hududining kengayib
, siyosiy-harbiy salohiyatining o‘sib borishi bilan birga
tangalarda «shoh», «shohlar shohi» atamasi ko‘p uchraydi. Bunday o‘zgarishlar davlatning
harbiy qudrati ko‘pchilik mamlakatlar tomonidan tan olinganini bildiradi.
Davlatni boshqarish san’ati ko‘proq podshoh Kanishka tomonidan takomillashtirilgan. U
o‘zidan oldingi boshqaruv an’analarini davom ettirdi. Viloyat va shaharlar davlat
boshlig‘ining noiblari tomonidan boshqarilgan. Ular oliy hukmdorga so‘zsiz itoat etib,
doimiy ravishda davlat xazinasiga o‘lpon to‘lab turgan.Kushonlar davlatining siyosiy,
iqtisodiy, madaniy va harbiy hayotida alohida o‘ringa ega bo‘ladi. Bundan tashqari
Kampirtepa, Zartepa, Hayitobodtepa kabi shaharlar ham mavjud bo‘lib, ushbu shaharlar
mudofaa devorlari bilan o‘rab olingan.
Viloyat hududida kushonlar davriga oid 130 ta yodgorlik mavjud bo‘lib, shundan 80 tasi
qishloklar ko‘rinishidagi manzilgohlar hisoblanadi. Kushonlar davrida markazlashgan
davlatning qaror topishi xo‘jalikning ravnaqiga sabab bo‘lgan. 1936 yilga kelib M.E.Masson
boshchiligida tashkil etilgan TAKE kushon davri tarixi va madaniyati masalalarini izchil
tadqiq etishni o‘z oldiga maqsad qilib quydi. Xususan, Termiz shahrining rivojlanish pallasi
kushoshtar davriga to‘g‘ri kelishi va uning tarixiy topografiyasi aniklandi. TAKE ishlari
Ayritom, Chingiztepa va qoratepada olib borildi hamda tadqiqotlarda M. I. Vyazmitina,
G.A.Pugachenkova, B.B.Piotrovskiy singari olimlar ishtirok qildilar. Ayritom
peshtokdarining topilishi Shimoliy Baqtriyaning antik davr musiqa san’ati haqida ham so‘z
yuritish hamda ularni Afg‘oniston, Hindiston va Sharqiy Turkiston haykaltaroshligida
uchraydigan shularga aynan o‘xshash musiqa asboblari bilan qiyoslash imkonini berdi.
Tadqiqotlar natijasida Termiz yaqinida daryo kechuvlari mavjud bo‘lib, daryoning o‘zi
Yuqori Panj va Xorazm vohalarini bog‘lovchi qulay suv yo‘li bo‘lganligi aniklandi. Ko‘xna
shahar hududlaridan kushon podsholari Kadfiz II, Kanishka, Xuvishka va Vasudevalarning
ko‘plab tangalari topildi. TAKEning tashkil etilishi Ayritom va Eski Termiz yodgorliklarining
dastavval va qa^ tomonlama o‘rganilishida muhim ahamiyat kasb etdi. Usha yillari bu
yodgorliklarning joylashgan o‘rni, ularga asos solingan vaqg, ularning boshqa hududlar
bilan munosabatlari hamda moddiy madaniyati masalalariga aniqdiklar kiritildi.
Shimoliy Baqtriyaning tarixi va madaniyatini o‘rganishda Hamza nomidagi O‘zbekiston
san’atshunoslik ekspeditsiyasi (O‘zSE) tadqiqotlarining o‘rni va ahamiyati masalalari ham
ko‘rib chiqildi. 1959 yidda GL.Pugachenkova tashabbusi bilan tashkil qilingan ushbu
ekspeditsiya izlanishlarida turli davrlarda E.V.Rtveladze, B.A.Turg‘unov, A.S.Sagdullaev,
Z.A.Hakimov, Ye.Nekrasova, V.A.Luneva, S.V.Levushkina, T.V.Belyaeva, S.A.Savchuk,
D.Ilyosov singari olimlar ishtirok etdilar. Shimoliy Baqtriya hududidagi Dalvarzin,
Xolchayon, Ko‘hna Termiz, Kampirtepa, Zartepa, Ayritom kabi yodgo^liklarda arxeologik
tadqiqot ishlari olib borildi. UzSE xodimlari tomonidan baqtriya yozuvi yodgorliklarining

---

topilishi, ayniqsa muhimdir. Bu borada 1977 yilda Ayritomdan topilgan haykal qoldiqlari
va uning ostidagi olti qatorli baqtriya yozuvi fan olamida muhim voqea bo‘ldi. Bu
Surxkutal (qiziltog‘) yozuvlaridan keyingi ikkinchi o‘rinda turuvchi, aniq tarixiy
mazmundagi Kushon-Baqtriya yozuvi bo‘lib, unga ko‘ra, inshoot majmuini o‘rab turuvchi
to‘siq Shodiya (shaxsi noma’lum) tomonidan qayta tiklangan va bu voqea Kushon podshosi
Xuvishka hukmronligining to‘rtinchi yilida sodir bo‘lgan. Yozuv va haykal Mirzod ismli usta
tomonidan amalga oshirilgan.
II asrda Kushon davlati budda dinini Hindistondan Markaziy Osiyo va Sharqiy Turkistonga
tarqatib, uni davlat dini darajasiga ko‘targan. Sh asrda Eronda moniylik dini vujudga
keladi, lekin u Eronda uzoq tura olmaydi, uning tarafdorlari Markaziy Osiyo va Sharqiy
Turkistonga qochib o‘tadi, ko‘proq savdo yo‘li ustidagi shaharlarda bu dinni tarqatadilar.
Ba’zi arxeolog olimlar Markaziy Osiyoda topilgan ko‘plab suratkashlik, rassomlik xamda
haykaltaroshlik yodgorliklaridagi syujetlarning murakkabligiga qarab, ularni moniy dini
bilan bog‘lashga harakat qiladilar. Aslida bu xrl Kushon imperiyasi davri (IIII asrlar)
quldorlik tuzumining Markaziy Osiyo sharoitida eng rivojlangan davri bo‘lganligi bilan
bog‘liqsir. Bu davrda, birinchidan, ko‘chmanchi qabilalarning‘ sug‘oriladigan еrlarda
joylashishi kuchaygan bo‘lsa, ikkinchkdan, quldor zodagonlar 
jamoalar еrini tortib olib
,
o‘zlashtira boshlaydilar. Shu tariqa jamoalar o‘zichidan buzilib, butunbutun qishlokdar
quldor zodagon dehqonlarga tobe bo‘lib qoladi.
Dalvarzintepaning chekkaroq joyidan 1 asrda tiklangan Budda ibodatxonasi,
shahristonidan Buddaning boshi, Bodxisatvaning mahorat bilan ishlangan mahobatli
haykali, fil suyagidan tayyorlangan shaxmatning‘ ikki donasi topildi. Buddaning boshi loy
va gipsdan yasalgan bo‘lib, balandligi 39 sm, eni 25 sm keladi. Bodxisatvaning (o‘sha davrga
oid) haykali ham loy va gipsdan yasalib, rang bilan bo‘yalgan. Uning balandligi 2 metr 18
sm, eni 89 sm. U bir paytlar Budda butxonasida turgan haykallar guruhidan biridir. Bu
ko‘hna topilmalar boshqa yodgorliklar bilan birgalikda 1988 yili Yaponiyaning Nara
shaqridagi «Ipak yo‘li Naraga boradi» deb nomlangan xalqaro ko‘rgazmada namoyish
etilgan edi. 1995 yili esa ular Parijdagi muhtasham «GrandPales» («Katta saroy»)ning nodir
galereyasida muvaffaqiyat bilan namoyish etildi. Kampirtepaning o‘rganilishi natijasida
yozma manbalarda qayd qilingan Oks bo‘yidagi Paradagvi Kampirtepa o‘rnida bo‘lganligi
taxmin qilindi. Bu borada Kampirtepadan Markaziy Osiyoda yagona bo‘lgan iskandar
tangasining topilishi muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. Xullas, uzoq yillar fanga noma’lum
bo‘lgan antik davr, xususan, kushon davri tarixi va madaniyati O‘zSEning tadqiqotlari
tufayli dunyoga mashhur bo‘ldi hamda tarix faniga ulkan hissa bo‘lib qo‘shildi.
O‘sha davrga oid yana bir yodgorlik Xolchayon bo‘lib, bu yodgorlik Surxondaryo
viloyatining Denov tumanida topildi. 1959 yilning bahorida Xolchayon jamoa xo‘jaligining
texnik ta’mirlash joyi kengaytirilayotganda buldozer kichik bir tepalikning chetini
qirqqanida uchta tosh ustun bo‘laklarini sudrab chiqargan, topilgan narsalar to‘g‘risida
arxeologlarga xabar berilgan. 1960 yilda San’atshunoslik institutining professori G.A.
Pugachenkova rahbarligidagi ekspeditsiya Xolchayon tepaligini tekshira boshlaydi. Bu
еrdan topilgan yodgorliklar olimlarning har qanday tasavvuridan oshib tushdi, fanga yana
bir tarixiy boylik Baqtriya badiiy madaniyatining ajoyib yodgorligi qo‘shildi. Xolchayon
topilmalarini ilmiy tekshirish jarayonida Xonaqohtepa, qorabog‘tepa, Maslahattepa kabi
tepaliklar ochib o‘rganildi. Xonaqohtepadash saroy poydevori toshdan, devori esa qalin
(1,04 2,30 m) xom g‘ishtdan ishlanganligi aniklandi. Xolchaendagi tekshirishlar
BaqtriyaKushon zamonining binokorlik texnikasi to‘g‘risidagi ma’lum tasavvurni yanada
kengaytirdi. Xolchayon saroyi arxitektura jihatidan g‘oyat muhimdir. Asosiy zalining uch
devori 3 m balandlikda oq ganch bilan suvalgan, undan yuqori qismlarda mahobatli
haykallar joylashtirilgan. To‘rtinchi devorning to‘q qizil fonida oq ganchdan barg, gul, bir
bosh uzum tasvirlanib, naqsh solingan.Termiz yaqinidagi Ayritomda topilgan toshga
o‘yilg‘an bo‘rtma suratlar, haykallar va devoriy rasmlar hamda Denovdagi Xolchayon va
Dalvarzintegtadan topilgan loy va ganchdan yasalgan ko‘pdanko‘p turli haykallar Surxon

---

voxasida qadimda o‘ziga xos yuksak tasviriy san’at madaniyati yaratilganligini isbotlaydi.
Surxondaryoda topilgan qadimg‘i san’at obidalari Markaziy Osiyo xalklari madaniyati
bilan Eron, Hindiston, Yaqin Sharq va Kavkaz xalqlari madaniyatining birbiriga ta’sir
ko‘rsatganidan hamda dune xalqpari madaniyatining yaratilishida Markaziy Osiyo
xalqyaari ham faol qatnashganligidan darak beradi. qoratepadagi budda
ibodatxonalaridan chiqqan qimmatbaho haykallar va boshqa tasviriy san’at obidalari,
ayniqsa nodir va noyobdir. Bunday tasviriy san’at va haykaltaroshlik yodgorliklari o‘z
davrining hayotiy, mafkuraviy va diniy e’tiqodlari, madaniy va maishiy hayoti to‘g‘risida
ma’lumot beruvchi qimmatbaho manba hisoblanadi.