12-mavzu: Lug’aviy va semantik uslubiy me’yorlar Reja: Lug’aviy me’yor-soʻz tanlash imkoniyati. Semantik-uslubiy me’yor haqida ma’lumot

Differensial tamoyil
Talaffuzda bir-biridan aniq farqlanmaydigan yoki oʻzaro farqlari deyarli sezilmaydigan darajaga kelib qolgan soʻzlar yozuvda maxsus qoida bilan ajratilib yozilishi differensiyalash (farqlash) tamoyili deyiladi.
Bu tamoyil kam qoʻllanadi. Ayrim misollar:
1. Oʻzaro yaqin, shakldosh soʻzlar yozuvda tutuq belgisi yordamida farqlab qoʻllanadi: da’vo – davo, na’sha – nasha, she’r – sher, sur’at – surat, ta’qib – taqib kabi.
2. Ba’zi shakldosh soʻzlar talaffuzda urg’u yordamida farqlanadi. Imloda bunday soʻzlarga urg’u belgisi qoʻyiladi: atlas (karta) – atlas (mato), banda (shayka) – banda (qul), aralashma (qorishma) – aralashma (qoʻshilmaslik).
3. -li va -lik qoʻshimchalari yozuvda 1956 yilgacha farqlanmay qoʻllanilar edi. 1956 yildan boshlab adabiy orfografiyamizda ularni farqlab qoʻllashga oʻtildi. Tegishlilik ma’nosini ifodalashda -lik affiksi: shaharlik, qishloqlik, toshkentlik; ega ekanlik ma’nosida esa -li affiksi qoʻllana boshlandi: otli, toʻnli. Buning natijasida imloda bir xillikka erishildi. Qat’iy nazar, mazkur affikslarni farqsiz qoʻllash holatlari hali ham uchrab turadi. Qiyoslang: chelakli kishi – chelaklik kishi va b.
4. -lik affiksi bilan ham soʻzlar farqlanadi: bog’liq – aloqador, bog’liq – mol yoki pichanni bog’laydigan narsa; boʻshlik – yuvosh, boʻshlik – fazo kabi.
Etimologik yoki grafik tamoyil
Oʻzlashgan soʻzlarning qadimgi etimologik yoki grafik holatini saqlab qolish asosida yozish imloda etimologik yoki grafik tamoyil deyiladi. Boshqacha qilib aytganda, yozuvda oʻzlashma soʻzning etimologiyasi saqlanadi. Masalan, Navoiy, Lutfiy, Maoniy, mutolaa, mushoira, muammo kabi soʻzlar ham shu tamoyil asosida yozilgan. Rus tili va u orqali oʻzlashgan rol, sentner, tender, kompyuter, bank, senator, aksiya kabi soʻz-lar etimologik-grafik tamoyil asosida yozilmoqda. Shunisi xarakterliki, oʻzbek tili talaffuzi uchun qiyin boʻlgan ba’zi ruscha-internatsional soʻzlar hozirgi orfografik qoidalarga koʻra, istisno tarzda, tilimizning talaffuz xususiyatlariga moslab yoziladi va talaffuz qilinadi: kiosk – kioska, propusk – propuska, otpusk – otpuska, bank – banka kabi.
Ayni vaqtda orfografiya tamoyillari oʻrtasida uzviy aloqa ham mavjud. Oilaviy, Navoiy kabi soʻzlarning oxiridagi -viy, -iy qoʻshimchalari tarixiy-an’anaviy tamoyilga ham, etimologik-grafik tamoyilga ham mos keladi.
Joʻnalish kelishigi shakli -ga, -ka, -qa yozilishida fonetik va morfologik tamoyillar mos keladi.
Mavzu yuzasidan savollar
Tamoyillarning farqli jihatlarini tushuntiring
Misollar yozing