12-mavzu: Lug’aviy va semantik uslubiy me’yorlar Reja: Lug’aviy me’yor-soʻz tanlash imkoniyati. Semantik-uslubiy me’yor haqida ma’lumot

12-mavzu: Lug’aviy va semantik uslubiy me’yorlar
Reja:
1. Lug’aviy me’yor-soʻz tanlash imkoniyati.
2. Semantik-uslubiy me’yor haqida ma’lumot
Tamoyil (prinsip) – lotincha boshlanish demakdir. Imloviy tamoyillar yozuvning poydevoridir. Orfografiyaning uchta asosiy tamoyili bor: 1) fonetik tamoyil; 2) morfologik tamoyil; 3) tarixiy-an’anaviy tamoyil. Bulardan tashqari, 4) differensial tamoyil va 5) grafik yoki etimologik tamoyillar ham mavjud. Lekin keyingi ikkalasi asosiy rol oʻynamaydi. Oʻzbek orfografiyasidagi mazkur tamoyillar oʻzaro bog’liq holda ish koʻradi. Yozuvda xilma-xillikka yoʻl qoʻymaslik uchun bularga qat’iy rioya qilinadi.
1.Soʻz tarkibidagi nutq tovushlarining aytilishi va eshitilishiga koʻra yozilishi fonetik tamoyilga xos. Bunga koʻra soʻzlar adabiy talaffuzda qanday aytilsa, shunday yoziladi. Masalan, ong oʻzagidan ­la affiksi bilan yasalgan soʻz ongla emas, angla shaklida yoziladi, ya’ni oʻzakdagi o oʻrniga a talaffuz qilinarkan, xuddi shunday yoziladi. Ishla negizidan yasalgan ishlovchi soʻzida a oʻrniga o yoziladi. (tara – taroq soʻzlarida ham shunday). Shuningdek, ruscha schet, shetka soʻzlari ham eshitilishiga koʻra choʻt, choʻtka tarzida yoziladi.
Fonetik tamoyil orfografiyani jonli talaffuzga yaqinlashtiradi. Yozuv va talaffuzda ma’lum darajada umumiylik saqlanadi.
Nutqimizda tushdi soʻzi tushti, tushgan soʻzi tushkan tarzida talaffuz qilinadi. Ba’zan soʻz oxirida bir undosh tushirilib aytiladiki (Samarqan, xursan, pas kabi), bu soʻzlar talaffuzdan boshqacharoq yoki toʻliq yoziladi. Bu holat fonetik tamoyil orfografiyaning yagona tamoyili boʻla olmasligini koʻrsatadi.
Xuddi shuningdek, alifbodagi kamchiliklar tufayli unlilar qattiq va yumshoq talaffuz qilinishidan qat’iy nazar, bir xilda yoziladi: biz, tiz, qiz, qish, koʻl, koʻz, qoʻy, qoʻzi, qalb, ona, qur, bur, tur, oʻr, ur kabi.