12-mavzu: Bog‘lovchisiz qo‘shma gap tarkibidagi komponentlarning mazmun munosabati. Bog‘lovchisiz qo‘shma gap turlari: bir tipdagi va turli tipdagi komponentlardan tuzilgan bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar

Mard bir o‘lr – nomard yuz o‘lar. (Maqol) 

 

Mard bir o‘lsa, nomard yuz o‘lar. 

 

 

Ko‘zlar bor: baqqan dam 

---

 

 

Ko‘ngul huzur topadi; 

 

 

Ko‘zlar bor: boqqan dam 

Dilga bulut yopadi. 

Ko‘zlar bor: boqqan dam 

 

 

Ko‘ngul huzur topadi; 

 

 

Ko‘zlar bor: boqqan dam 

Dilga bulut yopadi. (G.Nurillaeva) 

O`zim har joydaman, ko‘nglim sendadir. 

O`zim har joyda bo‘lsam ham (-da), ko‘nglim sendadir. (og‘zaki nutqdan) 

 

 

Suv keldi – nur keldi. Su keldi, go‘yo nur keldi 

 

   It hurar – karvon o‘tar. It hurar, lekin karvon o‘tar. 

 

Badiiy adabiyotlar shoiralar bog‘lovchini hijo talabi bilan ixtiyoriy ravishda 

ham qo‘llash hollari bor: 

 

 

Novdalarni bezab g‘unchalar 

 

 

Tongda aytdi hayot otini 

 

 

Va shabboda qurg‘ur ilk sahar 

 

 

Olib ketdi gulning totini. (H.O.) 

 

Shuni  ham  aytib  o‘tish  lozimki,  komponentlari  bir  xil  struktural  qurilishga 

ega bo‘lgan, bir tipli sodda gaplardan tuzilgar bog‘lovchisiz qo‘shma gap qisimlari 

o‘rtasida hamma vaqt ham bog‘lovchi qo‘yish mumkin bo‘lavermaydi: 

 

Omborchi  –  ertak,  ferma  mudiri  –  erkak,  do‘kon  mudiri  –  erkak. 

(A.Qahhor) 

Bog‘lovchisiz qo‘shma gaplarda tinish belgilari. 

 

Tinish  belgilarining  ko‘p  turi  ishtirok  etadigan  qo‘shma  gap  turi  –  bu, 

bog‘lovchisiz  qo‘shma  gaplardir.  Bog‘langan  va  ergash  gapli  qo‘shma  gaplarda, 

asosan,  vergul  ishlatildi.  Bog‘lovchisiz  qo‘shma  gaplarda  esa  vergul  bilan  bir 

qatorda ikki nuqta, nuqtali vergul, tire kabi tinish belgilari ham ko‘p qo‘llaniladi. 

I.1.Bog‘lovchisiz  qushma  gap  komponentlapri  bir  paytda  yoki  ketma-ket 

bajariladigan ish-harakatini bildirsa, bir-biridan vergul bilan ajratiladi: 

Botirlari kanal qazadi, 

Shoirlari g‘azal yozadi. (H.O.) 

Yangi maktab binosi foydalanishga topshirildi, o‘quvchilar keng va yorug‘ 

xonalarda o‘qish boshladilar. (Ro‘znomadan) 

2.Qiyoslash 

munosabatini 

ifodalovchi 

bog‘lovchisiz 

qo‘shma 

gap 

komponentlari ham vergul bilan ajratiladi: 

Yaxshidan ot qoladi, yomondan dod. (Maqol) 

II.1.Bog‘lovchisiz  qo‘shma  gap  komponentlari  o‘rtasida  o‘xshatish 

munosabati yuzaga chiqqan o‘rinlarda qismlar bir-biridan tire bilan ajratiladi: 

 

Qor yog‘di – don yog‘di. Suv keldi – nur keldi. (Maqol) 

2.Shart-payt, zidlik munosabadlarini ifodalovchi bog‘lovchisiz qo‘shma gap 

komponentlari ham o‘zaro tire bilan ajratiladi: 

Yurt notinch – sen notinch 

 

Qo‘shning tinch – sen tinch. (Maqol) 

 

Ko‘priklar yasadik – zolimlar o‘tdi, 

 

Ariqlar chiqardik – yovlar quritdi. (xat) 

---

III.Qismlari  biri  ikkinchisini  yoki  uning  tarkibidagi  biror  bo‘lakni  izohlab 

keluvchi bog‘lovchisiz qo‘shma gap komponentlari orasiga ikki nuqta qo‘yiladi: 

O`zingizga ma’lum: kadr tanqis (O.) 

Shu  fe’llari  yaxshi:  hech  kimni  birovning  oldida  behurmat  qilmaydilar. 

(A.Q.) 

Odamlar har xil: biri – sergap, biri – kamgap. 

So‘zlar bor: harsangdek boshga tushar, 

So‘zlar bor, qanotga-qanot qo‘shadi. 

IV.Bog‘lovchisiz  qo‘shma  gap  tarkibida  sodda  gaplar  bir  necha  bo‘lsa, 

mazmuni  bir-biriga  yaqin  bo‘lgan  holda  guruhlansa,  ular  o‘rtasida  nuqtali  vergul 

ishlatiladi  va  bunday  konstruksiyalar  murakkab  qo‘shma  gaplarni  yuzaga 

chiqaradi.