12-mashG‘ulot. Qum zarrachalari tarkibidagi minerallar va ularning tuproq hosil bo‘lishi jarayonida o‘zgarishi

To‘q tusli bo‘z tuprokdar mayda qum zarrachalarining mineral tarkibi. Bu guruxdagi tuprokdar respublikamiz bo‘yicha 1055 ming gektarni tashkil qilib, tog‘li rayonlarda keng tarkalgan. Bu yerlar asosan, bogdorchilik, uzum-chilik va galla ekinlari bilan band bulib, uzining ser-^osilligi bilan ajralib turadi. Tuk tusli buz tuprok-lar lyoss va lyossimon, delyuvial va prolyuvial yotkiziklar ustida hosil bo‘lib, kam mikdorda magmatik va metamorfik tog‘ jinslari elyuviy va delyuviyda ham uchrab turadi. Ularning mexanik tarkibida mayda qum zarrachalari 4—6% ni tashkil etadi, uning tarkibida kvars 42—49%, dala shpatlari 13—15%, jins bo‘laklari 17—18%, musko-vitlar 6—7%, biotit 11 — 12%, xloritlar 2—3% mikdorida uchraydi (23-rasm). Tog‘ jins bo‘laklari va biotitning mikdori ona jinsida yuqorida hosil qilingan tuprok katlamlaridan ko‘ra biroz kuprokdir. Dala shpatlari ortoklaz va mikroklindan iborat bo‘lib, oz miqdorda seritizatsiyalangan va pelitizatsiyalangandir, ya’ni ikkilamchi jarayonlar bilan qoplangan. Biotit va muskovit minerallari O‘zbekistonning janubiy tog‘ jinslarida va ularning ustida hosil bo‘lgan to‘q tusli bo‘z tuproklarida kuproqdir. Sababi asosan geologik yotkizikdarning yoshligi, bioklimatik sharoitning ta’siri mineral kismining sekinlik bilan yemirilishiga bog‘likdir. Tuproq qum qismida og‘ir zarrachalar, klastik, epigenetik, autigen minerallaridan iboratdir. Klastik va epigen minerallarga kiradigan gematit va ilmenit zarrachalar og‘irligiga nisbatan bu tuprokdarda 15—30% ni tashkil etadi.
Biroq soz yotkizikdari ustida hosil bo‘lgan to‘q tusli bo‘z tuprokdarda uning mikdori ikki baravar kuprokdir. Bu minerallarning bulakchalari notugri formada bulib, uzunchok, qirrali, o‘tuvchi nurlarda qora va qaytuvchi nurlarda metallsimon yaltiroq qora-ko‘k rangda bo‘ladi. Tuproq kesimi bu minerallarning mikdoriga qaraganda deyarlik keskin qatlamlarga bo‘linmaydi. O‘zgarishga moyil bo‘lgan minerallar Xisor tog‘lari tuprog‘ida 50—55%,
turgunlari esa 40—46% ni tashkil etadi. Ularning miqdori tuproq kesimida uzgarib turadi.