11-sanlı lekciya Tema. Antropogen faktorlarınıń nasekomalarǵa tasiri

Diyxanshılıqtıń túrli agrotexnikalıq usılları nasekomalardıń geypara túrlerine qolaylıq, basqalarına bolsa qıyınshılıq tuwdırıp tásir etedi. Mısalı, T.S.Malcev sisteması boyınsha tırmasız pluq penen shúdigarlawda jerdi awdarmastan aydalǵanda topıraqta qıslaytuǵın zıyanlı hám paydalı nasekomalar: biyday párwanaları (Crambus lutellus Schiff. hám S. jucundellus N. S.), shved shıbını (Oscinella frit L.), gessen shıbını (Mauetiola destructor Say.), ǵálle arrakashi (Cephus pygmaeus L.); zıyanlı nasekomalardıń parazit hám jırtqıshları, atap aytqanda, láblebi dalalarında – láblebi uzınmurın (Bothynoderes punctiventris Germ.) qońızı máyeginiń paraziti – máyekjewshi Coenocrepis bothynoderi Germ.; jabayı pal hárreler hám basqalardıń kóplep saqlanıwına alıp kelgen (Shegolev, 1954; Gilyarov, 1955).
Ózbekstanda suwǵarıw sistemalarınıń zıyanlı nasekomalar (mısalı, Aphis gossypii Glov.) ǵawasha biyti sanına tásir etiwi anıqlanǵan. Egindi suwǵarıw múddeti de ayırım zıyankeslerdiń kóbeyinde úlken áhmiyetke iye. Mısalı, karadrina qurtları (Spodoptera exigua Hb.) quwırshaqlanıw dáwirinde ǵawasha dalaları suwǵarılsa olardıń kópshilik bólimi nabıt boladı basqa dáwirlerde, mısalı túnde suwǵarılsa da karadrina qurtlarınıń kópshiligin joq etedi, kúndizgi suwǵarıw bolsa olar ushın zıyansız bolıp esaplanadı (Yaxontov, 1953). Buxarada gúzgi biyday dalalarındaǵı batpaq qońızı lichinkasınıń sanı dalalardı egiwden aldın suwǵarıw múddetine de baylanıslı (Yaxontov, 1929).
Nasekomalar ushın egiw hám ósimlikler nálin kóshiriw múddetleri de áhmiyetke iye. Mısalı, Orta Aziyada atanaq gúlli ósimlikler keshirek egilgeninde Phyllotreta Foud. tuwısı búrgeleri azıraq túsedi, shigit keshigip egilgeninde bolsa eginde ǵawasha biyt (Aphis gossypii Glov., A. craccivora Koch., Acyrthosiphon gossypii Mordv.) leriniń kóbeyiwi ushın qolaylı ortalıq jaratıladı.
Kóplegen nasekomalar ushın eginler shetindegi ósip ketken jabayı shópler, bos jerler hám jol jaǵaları da úlken áhmiyetke iye, sebebi bul jerler dáslep paydalı nasekomalar, yaǵnıy zıyankesler tábiyiy dushpanlarınıń tiykarǵı rawajlanıw deregi esaplanadı. Biraq tábiyiy ósimlikler qurıp qalıwınan aldın olardı gúllew fazasında jıynap alıw entomofaglardı mádeniy eginlerge kóship ótiwine múmkinshilik beredi (Sagdullaev, 1984; Xamraev 1992).