11-мавзу. ЎЗбекистонда фуқаролик жамияти институтлари ва маҳаллий ўЗ-Ўзини бошқариш( 4-соат)

Ўзбекистонда фуқаролик жамиятининг қуйидаги институтлари шаклланиб 
бормоқда: сиёсий партиялар; ижтимоий-сиёсий ҳаракатлар; демократик сайлов тизими; 
жамоат бирлашмалари; нодавлат нотижорат ташкилотлар; оммавий ахборот воситалари; 
оила ва унинг манфаатларини акс эттирувчи махсус ташкилотлар; таълим-тарбия 
муассасалари; фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари; диний ташкилотлар; 
миллий-маданий марказлар; жамоатчилик фикрини ўрганиш институтлари. 
Шу билан бирга, фуқаролик жамияти мамлакатда ҳали яхши ривожланмаган, унинг 
ички алоқалари такомилдан йироқ. Шунинг учун ҳам фуқаролик жамияти 
ташкилотларининг ассамблеясини ташкил этиш зарур. Давлат ҳокимияти билан 
ноҳукумат ташкилотларнинг ҳамкорлиги масаласига келсак, бу ерда икки хил 
муносабатга дуч келиш мумкин. Бир томондан, улар давлат ўзига эътибор берганини 
олқишласа, иккинчи томондан, ўзининг ўтмиш тажрибасидан келиб чиқиб, улар бундай 
ҳамкорликка эҳтиёткорона муносабатда бўлиши ва ўз мустақиллигини йўқотмаслиги 
керак. 
2. Ўзбекистонда кўппартиявийлик тизимининг шаклланиши ва ривожланиши. 
Дунё миқёсида ривожланган кўппартиявийлик тизими, сиёсий партиялар ҳамда 
фуқаролик институтларининг етуклиги ва фаоллиги жамиятда амалга оширилаётган 
демократик янгиланишлар муваффақиятининг муҳим омили ҳисобланади. Аслида партия 
- лот. pars (partis)-қисм, гуруҳ; қандайдир ижтимоий қатлам ёки гуруҳманфаатларини 
ифодаловчи, қандайдир сиёсий мақсадларни кўзловчи ташкилот. 
Ўзбекистонда мустақилликнинг дастлабки йиллариданоқ кўппартиявийлик тизимини 
шакллантириш бўйича табиий шароитлар яратишга ҳаракат қилинди. Энг аввало, 
соҳанинг ҳуқуқий асослари яратилди. Дастлаб, 1991 йил 15 февралда “Ўзбекистон 
Республикасида жамоат бирлашмалари тўғрисида”ги қонун қабул қилинди. Мазкур 
Қонун сиёсий партиялар ва жамоат бирлашмалари фаолиятини тубдан ислоҳ қилишга, 
жамоат бирлашмаларини давлат ва ҳукумат тизимидан ажралган ҳолда мустақил фаолият 
юритишига ҳуқуқий шароит яратиб берди. Шу тариқа Ўзбекистонда кўппартиявийликка 
йўл очилди ва жамиятда турли қарашлар, нуқтаи назарлар шаклланишига, уларни эркин 
ифода этиш, тарғиб қилиш, сиёсий плюрализмга замин ҳозирланди. 
Ўзбекистонда демократик принциплар ва фуқаролик жамияти талаблари асосида 
сиёсий партияларни тузиш фақат мустақиллик даврида амалга оширилди. Мамлакатда 
ривожланган мамлакатлар тажрибаси ва миллий анъаналардан келиб чиқиб сиёсий 
партияларнинг жамият институти сифатидаги ҳуқуқий мақоми шаклланди. Ўзбекистон 
Республикаси Конституциясининг 60-моддасида сиёсий партияларнинг ҳуқуқий мақоми 
қуйидагича белгиланган: “Сиёсий партиялар турли табақа ва гуруҳларнинг сиёсий 
иродасини ифодалайдилар ва ўзларининг демократик йўл билан сайлаб қўйилган вакиллари 
орқали давлат ҳокимиятини тузишда иштирок этадилар. Сиёсий партиялар ўз 
фаолиятларининг молиявий таъминланиш манбалари ҳақида Олий Мажлисга ёки у вакил 
қилган органга белгиланган тартибда ошкора ҳисоботлар бериб турадилар”
2
.
Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 56-моддасига биноан сиёсий партиялар 
“жамоат бирлашмалари” сифатида эътироф этилади
3
. Мазкур Конституциянинг 58-
моддасида эса “давлат органлари ва мансабдор шахсларнинг жамоат бирлашмалари 
2
Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси.-Т.:Ўзбекистон, 2016.-Б.20. 
3
Ўша жойда. –Б.19. 

---

фаолиятига аралашишига, шунингдек, жамоат бирлашмаларининг давлат органлари ва 
мансабдор шахслар фаолиятига аралашишига йўл қўйилмайди”
4
, дейилади. Бу билан, 
биринчидан, сиёсий партиялар жамоат бирлашмалари каби жамиятнинг институти 
эканлиги эътироф этилади; иккинчидан, сиёсий партияларнинг давлат ҳокимияти 
органлари фаолиятига аралашишга йўл қўйилмаслиги конституциявий меъёрлар билан 
таъқиқланиб, унинг давлат ҳокимиятига дахлдор эмаслиги таъкидланади.
Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 34-моддасида жамиятдаги мухолифий 
ҳуқуқни ҳимоя қилиш мақсадларида қуйидаги қоида мустаҳкамланган: “Сиёсий 
партияларда, жамоат бирлашмаларида, оммавий ҳаракатларда, шунингдек ҳокимиятнинг 
вакиллик органларида озчиликни ташкил этувчи муҳолифатчи шахсларнинг ҳуқуқлари, 
эркинликлари ва қадр-қимматини ҳеч ким камситиши мумкин эмас”
5
.
1991 йил 14 февралда қабул қилинган “Ўзбекистон Республикасида жамоат 
бирлашмалари тўғрисида”ги Қонун мамлакатда кўппартиявийлик тизими шаклланишининг 
ҳуқуқий жиҳатларини таъминлаб бериши натижасида мамлакатда янги сиёсий 
партияларнинг шаклланиш жараёнлари бошланди. Ўзбекистонда кўппартиявийлик 
тизимини қарор топишида 1996 йил 25 декабрида Олий Мажлис қабул қилган “Сиёсий 
партиялар тўғрисида”ги Қонун муҳим ўрин тутди. Қонун 17 та моддадан иборат бўлиб, 
унда сиёсий партияларнинг демократик қоидалар асосида фаолият юритишлари учун 
ривожланган мамлакатлар мезонлари талабларига хос бўлган ҳуқуқий асослар яратилди. 
Қонуннинг 5-моддасига биноан, “давлат сиёсий партиялар ҳуқуқлари ва қонуний 
манфаатлари муҳофаза этилишини кафолатлайди, уставда белгиланган ўз мақсадлари ва 
вазифаларини бажаришлари учун уларга тенг ҳуқуқий имкониятлар яратиб беради”
6
. 
Шунингдек, сиёсий ҳаётда биринчи марта қонуннинг 12-моддасида сиёсий партияларнинг 
ҳуқуқлари аниқ ва равшан кўрсатиб берилди: “Сиёсий партиялар қуйидаги ҳуқуқларга эга:
-ўз фаолияти тўғрисидаги ахборотни эркин тарқатиш, ўз ғоялари, мақсадлари ва 
қарорларини тарғиб қилиш;
-сайлаб қўйиладиган давлат органларидаги ўз вакиллари орқали тегишли қарорларни 
тайёрлашда иштирок этиш;
-қонунда белгилаб қўйилган тартибда Ўзбекистон Республикаси Президенти, давлат 
ҳокимияти органлари сайловларида иштирок этиш;
-партия фаолияти билан боғлиқ йиғилишлар, конференциялар ва бошқа тадбирларни 
ўтказиш;
-қонун ҳужжатларида назарда тутилган тартибда оммавий ахборот воситалари таъсис 
этиш ва бошқа оммавий ахборот воситаларидан фойдаланиш;
-Ўзбекистон Республикасининг сиёсий партиялари билан иттифоқ (блок) тузиш, улар 
билан ва бошқа жамоат бирлашмалари билан шартнома муносабатлари ўрнатиш”
7
.
Фуқаролик жамиятининг муҳим белгиларидан бири, бу - сиёсий институтларда ва 
сиёсий жараёнларда турли хил фикрларнинг эркин ифода қилинишига ҳуқуқий асослар 
яратиб бериш, шунингдек, ҳуқуқий давлат фуқаролари - плюралистик фикрлашга қобил 
бўлган шахсларни шакллантиришдир. Шу мақсадларда қонуннинг 13-моддасида Олий 
Мажлисдаги партия фракцияларининг эркин фаолият юритишлари, уларнинг ҳозирги давр 
илғор мамлакатларидаги меъёрлар талабларига мувофиқ жамиятнинг сиёсий 
ривожланишига ҳисса қўша олиш даражасига кўтарилишларининг ҳуқуқий жиҳатлардан 
таъминлашга асос солинди: “Сиёсий партияларнинг Ўзбекистон Республикаси Олий 
мажлисидаги фракциялари сиёсий партиялар томонидан кўрсатилган депутатларнинг 
таъсис йиғилишларида ўз партияларининг сиёсатини уюшқоқлик билан ўтказиш учун 
тузилади”.
4
Ўша жойда. –Б.20.
5
Ўша жойда. –Б.13-14.
6
Ўзбекистон Республикасининг “Сиёсий партиялар тўғрисида”ги Қонуни. //Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг 
Ахборотномаси, № 2 (1250), 1997.-Б.12. 
7
Ўша жойда.–Б.15.

---

Сиёсий партияларнинг жамиятдаги ва сиёсий муносабатлардаги функцияларини тўла 
бажара олиш қобилиятини шакллантириш учун уларнинг фаолиятларини молиявий 
жиҳатлардан ҳам кафолатлаш тажрибаси Ўзбекистонга ҳам кириб келди. 2004 йил 30 
апрелда иккинчи чақириқ Олий Мажлиснинг XIV сессияси “Сиёсий партияларни 
молиялаштириш тўғрисида”ги Қонунни қабул қилди. Хусусан, сиёсий партияларга 
молиявий ёрдам бериш партияларнинг сиёсий рақобатдаги имкониятлар нотенглигини 
камайтиради, уларнинг алоҳида жисмоний ёки ҳуқуқий шахслар гуруҳларига нисбатан 
қарамлигини йўқотади. Натижада сиёсий партиялар коррупцияга қарши курашнинг 
таъсирчан воситасига айланади. Қонуннинг 7-моддасига мувофиқ, “Сиёсий партия, агар у 
Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатасига сайлов якунлари 
бўйича “Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатаси тўғрисида”ги 
Ўзбекистон Республикасининг Конституциявий қонунига мувофиқ Қонунчилик палатасида 
сиёсий партия фракциясини тузиш учун зарур миқдорда депутатлик ўринларини олган 
бўлса, ўзининг уставда назарда тутилган фаолиятини молиялаштириш учун давлат 
маблағларини олиш ҳуқуқига эга бўлади”. Шунингдек, қонунда Ўзбекистон Республикаси 
Адлия вазирлиги давлат маблағларини “олиш ҳуқуқига эга бўлган сиёсий партиялар 
ўртасида уларнинг Қонунчилик палатасида олган депутатлик ўринлари миқдорига 
мутаносиб равишда тақсимлайди”
8
. Шу билан бирга, мазкур қонунга биноан сиёсий 
партияларнинг Қонунчилик палатаси ва давлат ҳокимиятининг бошқа вакиллик 
органларига сайловда иштирок этиши, шунингдек, Қонунчилик палатасидаги сиёсий 
партия фракцияларининг фаолияти ҳам давлат томонидан молиялаштирилиши белгилаб 
қўйилди.
2007 йилнинг 1 январидан кучга кирган ”Давлат бошқарувини янгилаш ва янада 
демократлаштириш ҳамда мамлакатни модернизация қилишда сиёсий партияларнинг 
ролини кучайтириш тўғрисида”ги Конституциявий Қонуннинг қабул қилиниши
мамлакатда фуқаролик жамияти институтларини янада ривожлантириш учун ҳуқуқий 
асосларни мустаҳкамлаб, сиёсий партиялар демократик тамойиллар асосида фаолият 
юритишлари учун имкониятлар яратади.
“Мамлакатимизда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик 
жамиятини ривожлантириш концепцияси” ғояларини амалга ошириш мамлакатда 
фуқаролик жамияти қуришнинг янги босқичи бошланганлигини англатади. Концепцияда 
сиёсий партиялар ролини оширишга доир қонунчилик асосларини демократлаштириш ва 
такомиллаштиришга доир ваифаларни бажариш натижасида давлат бошқарувини халқ 
иродаси асосида амалга оширишга имкониятлар яратилади.
Концепцияда сиёсий партияларга ҳукуматни шакллантириш соҳасида муҳим давлат 
аҳамиятига эга бўлган қарорлар қабул қилиш ваколати бериш таклифи илгари сурилди: 
“Ўзбeкистoн Рeспубликaси Бoш вaзири нoмзoди Ўзбeкистoн Рeспубликaси Oлий