11-mavzu: Vaqt va issiqlik relelarining ishlash prinsiplari. Reja

---

11-mavzu: Vaqt va issiqlik relelarining ishlash prinsiplari. 
Reja: 
1. Qutblangan releni tuzilishi 
2. Vaqt relesini tuzilishi va ishlatilishi 
3. Issiqlik relesini tuzilishi va ishlatilishi 
Tayanch so‘z va iboralar: 
vaqt relesi, elektromagnit, rele, tortish tavsifi, 
elektron rele, fototok, ion
Vaqt relesi 
texnologik jarayonlarini avtomatlashtirish uchun qo‘llaniladigan 
eng zarur elementlardan xisoblanadi. Bu relelar shuningdek, komanda opparatlari va 
dasturli qurilmalari texnologik jarayon davomida operatsiyalarni boshlash va 
tyxtatishni, ularni ma'lum vaqt, ya'ni optimal sikl oraligida o‘zaro boglangan xolda 
o‘tishini ta'minlaydi. Vaqt relelarining turlari juda ko‘p, ishlash printsiplari xam 
turlicha, signal kechiktirish vaqti 0,5s dan boshlab bir necha soatlar, sutkalarni 
tashkil qilishi xam mumkin. Elektromexanik vaqt relelarini tayorlashda sinxron 
dvigatellar xamda soat mexanizmlaridan foydalaniladi. Xozirgi kunda qishloq 
xo‘jalik jarayonlarini avtomatlashtirishda VS-10, MKP rusumli dasturli qurilmalar 
ko‘proq uchraydi. 
Avtomatik boshqarish tizimlarida signallarni vaqt bo‘yicha kechiktirish uchun 
elektromagnit (10 s. gacha kechiktirish), pnevmatik (0,4 dan 180 s. gacha), motorli 
(bir necha sekunddan 26 min.gacha) va elektron (2 s. dan 600 s. gacha) vaqt releleri 
qo‘llaniladi. 
Elektron vaqt relesi oddiy relesi bo‘lib uni kirish zanjiriga parallel qilib aktiv 
qarshilik R xamda sigim S ulangan. Kontakt K ulanganda kondensator S manfiy 
kuchlanishga zaryadlanib, lampa yopiq xolda bo‘ladi va anod zanjirida tok 
bўlmaydi. Mobodo bu kontakt ajratilsa, kondensator qarshilik R orqali razryadla- 
nadi va setkani manfiy potentsiali kamayib anod zanjiridagi tok ortib boradi va 
elektromagnit releni ishga tushishiga olib keladi. quyida (17.1-rasm) shu releni 
sxemasi keltirilgan. Natijada kontakt ulangandan boshlab to elektromagnit rele ishga 
tushganga kadar ma'lum vaqt ytadi. Odatda vaqt aktiv qarshilikni o‘zgarishi orqali 
sozlanadi. Rele o‘zgaruvchan qarshiligi dastagidagi strelka shkalada vaqti 
sekundlarda ko‘rsatiladi. 

---

17.1-rasm. Elektron vakt relesi sxemasi. 
Masalan kondensator sigimi 6 MkF va qarshilik 2 Om bo‘lganda RS konturini 
vaqt doimiysi RC -2 10
5 
6 10
-6 
-12 c, ishga tushish vaqti esa t-4r-48c bo‘ladi. 
17.2-rasmda yarimo‘tkazgichli tranzistor asosida yig‘ilgan sodda elektron vaqt 
relesi keltirilgan. 
17.3-rasm. Tranzistorli elektron vaqt relesi sxemasi. 
Boshlangich xolatda tranzistor VT yopiq, chunki uni bazasida musbat 
potentsial mavjud. Datchikdan signal berilishi bilanoq UK1 tutashuvchi boshqarish 
kontakti ulanadi, UK2 ajraluvchi kongtakt esa ochiladi. Zanjir bo‘yicha kondeksator 
zaryadlanishi amalga oshadi: tok manbai plyusi - S - R2 - UK1 - manbaa minusi. 
Kondensatorni zaryadlanishi davomida VT tranzistor bazasidagi manfiy poteentsial 
xam oshib boradi. Uni ma'lum qiymatida tranzistor ochiladi, emitter - kollektor 
orqali tok o‘tib R rele ulanadi, natijada S kondensator darxol razryadlanadi va VT 
tranzistor yopiladi. Shu tariqa R rele uziladi.