11-mavzu: Vaqt va issiqlik relelarining ishlash prinsiplari. Reja

Qutblangan releda neytral reledan 
farqli o‘laroq yakorning xarakatlanish 
yo‘nalishi boshqaruv cho‘lg‘amidagi tok yo‘nalishiga, ya'ni ta'minot manbai 
qutblarining ishorasiga bog‘lik bo‘ladi. Qutblangan rele (8.1 b-rasm) ikkita 
boshqaruv cho‘lg‘ami 1 va 2, po‘lat o‘zak 3, chap va o‘ng tomonida xaraktlanuvchi 
kontaktlar o‘rnatilgan yakor 5, qo‘zg‘almas kontaktlar 4, doimiy magnit 6 dan 
tashkil topgan. Boshqaruv cho‘lg‘amlari po‘lat o‘zakda ishchi magnit oqimi F ni, 
doimiy magnit esa, yakor orqali tutashuvchi va bir-biriga teng bo‘lgan ikkita F1 va 
F2 potoklarga bo‘linuvchi, qutblovchi potok F
0
ni xosil qiladilar. 
O‘zakning chap qismida F va F1 potoklar qarama-qarshi tomonga 

---

yo‘nalganliklari uchun o‘zaro ayiriladilar, o‘ng qismida esa F va F2 lar bir tomonga 
yo‘nalganliklari uchun ular qo‘shiladilar. SHuning uchun o‘zakning o‘ng tomonida 
xosil bo‘lgan tortish kuchi, chap tomondagiga nisbatan katta bo‘ladi va yakor o‘ng 
qutbga qarab xarakatlanadi. Ta'minot manbai ishorasi o‘zgartiril- ganda, boshqaruv 
zanjiridagi tok yo‘nalishi va unga qarab potok F yo‘nalishi xam o‘zgaradi. Endi chap 
qutbda F va F1 potoklar qo‘shiladi, o‘ng qutbda esa ayiriladi va yakor chap qutbga 
o‘tadi. Boshqaruv cho‘lg‘amida tok bo‘lmaganda, yakor 
o‘rta xolatni egallaydi, chunki bu xolda, F1 va F2 potoklari bir-biriga qarama-qarshi 
tomonga yo‘nalgan bo‘ladilar. Qutblangan relelar katta sezgir- lik va tezlik bilan 
ishlash qobiliyatiga ega. 
O‘zgaruvchan elektr toki relelari o‘
zgarmas tok neytral elektr magnit 
relelaridan konstruktiv jixatdan shu bilan farq qiladiki, ularda uyurma toklar ta'sirida 
qizib ketishlarni kamaytirish maqsadida o‘zaklar yaxlit qilib yasalmaydi, balki bir-
biridan izolyasiyalangan elektrotexnik po‘lat plastinkalardan yig‘iladi. 
O‘zgaruvchan magnit potoki ta'sirida sodir bo‘ladigan yakor silkinishi va 
kontaktlarning uchqunlanishini yo‘k qilish uchun, o‘zgaruvchan tok relesi bosh 
cho‘lg‘amdan tashqari yana, qo‘shimcha qisqa tutashtirilgan cho‘lg‘amga xam ega 
bo‘ladi. Bosh cho‘lg‘am xosil qilgan magnit potoki qiska tutashuv cho‘lg‘amida 
eYUK xosil qiladi va undan tok o‘tadi. Bu tok, bosh cho‘lg‘am xosil qilgan potokdan 
faza bo‘yicha orqada qolgan potok xosil qiladi. Bosh magnit potoki nolga teng 
bo‘lganda, qiska tutashuv cho‘lg‘ami potoki xech qachon nolga teng bo‘lmaydi va 
yakor o‘zakka maxkam tortilganicha turadi, ya'ni silkinmaydi. 
Elektr magnit relelarining tortish va mexanik tavsiflari mavjud. Relening tortish 
tavsifi deb, elektr magnit tortish kuchi F
3
bilan yakor va o‘zak oralig‘idagi masofa 5 
o‘rtasidagi bog‘lanishga, ya'ni F
3
=f(6) ga aytiladi (8.1v- rasm). Elektr magnit tortish 
kuchini taxminan quyidagi tenglamadan topishmu 
(w)
2
/J
0
 s 
Э 
л 
£ - 
?