11-Mavzu: Sovet hokimiyatining O’zbekistonda yuritgan siyosati, uning mohiyati va oqibatlari

Beshinchi rejada quyidagilarni yoritishga talabalar e’tiborini jalb etish lozim. O’zbekiston KP 

MQning  1984  yil  23  iyun  XVI  plenumidan  keyingi  yillarda  sodir  bo’lgan  voqealar  ishlab  chiqarish 

samaradorligini pasayishi, qishloq xo’jaligida vujudga kelgan og’ir vaziyat, mamlakat hayotidagi inqirozli 

ko’rinishlariga  alohida  e’tibor  qaratilib,  asosan  buning  sababchilari  mahalliy  kadrlar  deb  topilib, 

O’zbekistonda boshlangan “tozalash” ishi mutlaqo xalqqa qarshi qaratilgan tusda avj oldirildi. Plenumda 

yuqori pog’onadagi sobiq rahbarlarining xato va kamchiliklariga urg’u berib, ularni shunchaki tanqid qilish 

bilan cheklandi. Haqiqiy tanqid va ta’qiblar mahalliy rahbar kadrlar boshiga tushdi. Oqibatda bu davrda 

O’zbekistonda  rahbar  xodimlarga  qarshi  boshlangan  dastlabki  ta’qib  O’zbekiston  KPMQning  sobiq 

birinchi kotibi SH.R.Rashidovga qaratilib, uning faoliyati davomida qilingan yuksak ishlar, islohotlar ham 

qo’shib  qoralandi.  “SHarof  Rashidovchilik”  degan  va  O’zbekistondagi  korruptsiyaning  ramziga 

aylantirilgan  siyosiy  yorliq  to’qib  chiqarildi

6

.  SH.Rashidovdan  keyin  rahbarlik  qilgan  I.Usmonxo’jaev 

davrida asosan markaz ko’rsatmalari bajarildi. SH.Rashidovning davrini, uning atrofida turgan mahalliy 

rahbar kadrlarni, respublika sha’ni va mavqeini qoralash KPSS MQda puxta ishlab chiqildi. Respublika 

uchun markazdan uyushtirilgan “paxta ishi” “o’zbeklar ishi” uydirmalari go’yoki “poraxo’rlar”ga qarshi 

                                                           

6

O’zbekistonning  yangi  tarixi.  Ikkinchi  kitob.  O’zbekiston  sovet  mustamlakachiligi  davrida.  –  Toshkent:  SHarq,  

2000. – B. 546. 

---

qaratilgan bo’lib, qonunsizlik va ommaviy qatag’onlarning avjga chiqishiga sabab bo’ldi va minglab aybsiz 

mahalliy aholini og’ir tazyiqlarga duchor etdi, jumladan, ko’plab rahbar va qishloq xo’jalik xodimlarining 

hayotini girdobga aylantirdi. 

1984 yildan boshlab, sobiq Kompartiya rahbarlarining taklifiga binoan O’zbekistonda mamlakatning 

turli  mintaqalaridan  “desantchilar”  ya’ni  KPSS  amaldorlari  kela  boshladilar.  Yangi  desantchilar 

O’zbekistonda  tartib  o’rnatish  uchun  emas,  balki  ular  ittifoqning  respublikadagi  tayanchi  bo’lish  va 

mamlakatda  “sovetlarcha”  usulda  tartib  o’rnatishlari  lozim  edi.  Markazdan  yuborilgan  xodimlar 

O’zbekistondagi  partiya  va  hokimiyat  tizimlaridagi  asosiy  o’rinlarni  egallab  olib,  qirg’in  boshladilar. 

Respublikadagi  vaziyatni  o’rganib,  yo’q  xato  va  kamchiliklarni  bor  qildilar.  Ularning  siyosiy  o’yinlari 

natijasida O’zbekiston tarixda ko’rilmagan ayovsiz tajribalar maydoniga aylantirildi. Mahalliy rahbarlarni 

badnom etish, ta’qib ostiga olish, ularni Rossiya, Ukraina, Belorussiyalardan kelgan sodiq kishilar bilan 

almashtirish  bilan  shug’ullandilar.  O’zbekiston  KPMQ,  Ministrlar  Soveti,  Oliy  Sovet,  Respublika 

prokuraturasi, Ichki Ishlar Vazirligi shunday “desantchi” kadrlar qo’l ostiga o’tdi. 1984 yilda 5 ta, 1985 

yilda 33 ta, 1986 yilda 86 ta, 1987 yilda 27 ta, 1988 yilda 2 ta, 1989 yilda 3 ta xodim O’zbekiston Ichki 

Ishlar vazirligiga yuborildi

7

. 

Bundan tashqari, 1984-1989 yillar ichida turli bahona va sabablar bilan 10 mingdan ortiq kishi ishdan 

olib  tashlandi. Kadrlarni almashtirish siyosati  tez  amalga  oshdiki,  hatto,  bir  idoraga  bir  yilda  3 ta  yangi 

rahbar kelardi. Sun’iy ravishda o’ylab topilgan “paxta ishi” mahalliy kadrlar salohiyatiga juda og’ir zarba 

berdi. Natijada jamoa xo’jaligi raislari va sovet xo’jaligi rahbarlarining 60%i lavozimlaridan olib tashlandi, 

qishloq  xo’jalik  mutaxassislarining  taxminan  45%i,  paxtachilik  brigada  boshliqlarining  har  uchinchisi 

vazifalaridan  bo’shatildi

8

.  Bu  ishlar  kadr  tanlashdagi  yangi  yo’l  emas,  balki,  ularni  tahqirlash, 

obro’sizlantirish, yerli milliy kadrlar g’ururini paymol qilish siyosati edi

9

. Jarayon go’yoki “poraxo’rlarga” 

qarshi qaratilgan bo’ldi. Faqatgina 1983 yildan 1989 yilgacha bo’lgan vaqtda O’zbekistondagi huquqni 

muhofaza qilish organlari tomonidan qo’shib yozish, poraxo’rlik, o’g’riliklar haqidagi 800 dan ortiq jinoiy 

ishlar tekshirilib, 5000 dan oshiq kishi jazoga hukm qilinganligi, ulardan 600 nafari rahbar xodimlar, o’n 

nafari  mehnat  qahramonlari  edi

10

.  O’zbekistonda  bu  yillarda  butun  jazoga  tortilgan  begunoh  mas’ul  va 

xo’jalik xodimlari 25 ming kishiga yetdi

11

.  Gdlyan-Ivanov  rahbarligidagi jazo  otryadining  ortida  turgan 

kuchlar  uzoq  vaqt  pinxoniy  siyosat  olib  bordi.  Ligachev,  Razumovskiy,  Mogilьnichenko,  Bessarobov, 

Smirnov,  Ponomerov  kabi  sovet  ma’murlari  bu  ishlarning  boshida  bo’lishdi

12

.  Bu  guruhning  “ishi” 

boshidanoq  qonunchilikka  umuman  zid  holda,  tergov  qilinuvchilar  va  ularning  yaqinlariga  nisbatan 

ochiqdan-ochiq  zo’ravonlik  qilish  bilan  ajralib  turdi.  Bemorlar,  ko’p  bolali  onalar,  qariyalar  ham  ayab 

o’tirilmadi.  Mahalliy  rahbar  kadrlarning  “vaqtincha”  qamoqda  saqlanishlari  yillab  davom  etdi.  Nohaq 

qamoqga  olinganlarning  ba’zilari  og’ir  tahqirlashlarga  bardosh  berolmay,  o’z  jonlariga  qasd  qildilar. 

Kadrlarni  obro’sizlantirish,  ularning  oila-a’zolari,  qarindosh-urug’lari,  tanish-bilishlarini  ham  ayovsiz 

jazolash siyosati O’zbekistonda  keng tus oldi. Necha minglab kishilar tazyiq, quvg’in va qatag’onga duchor 

qilindi, qanchadan-qancha odamlar tergov izolyatorlarida saqlab turildi. Ataylab o’ylab topilgan ko’pdan-

ko’p, jinoiy ishlar qo’zg’atildi. Ba’zi tergovlar dalillarni soxtalashtirib, begunohlarga nisbatan faqat ayblash 

yo’lini tutdilar. Jismoniy zo’ravonliklar, ruhiy ta’sir etish, majburlab bo’yinga qo’yish va e’tirof etishlar 

ommaviy tus ola boshladi. SHu tariqa O’zbekistonga kelganlar adolatni qaror toptirishga emas, aksincha 

ko’proq begunoh mahalliy kadrlarni qamatish natijasida yillik hisobotlarini boyitishga zo’r berdilar

13

. 

Hamma respublikalardan farqli o’laroq O’zbekistonda boshqalarga o’rnak bo’lishi uchun respublika 

kadrlarining  “ta’zirini  berib  qo’yish”ga  qaratilgan  harakat  yuqori  bo’lgan.  Ya’ni  tizimga  sig’magan  va 

hukmron  tuzumni  yoqtirmagan  aholi  guruhlari  antigumanistik  choralar  bilan  yo’q  qilish  kabi  siyosat 

qurboniga  aylandilar

14

.  Sovet  tuzumining  O’zbekistonda  XX  asrning  1916,  1930,  1950,  1980  yillarida 

                                                           

7

Azizxo’jaev A. CHin o’zbek ishi. – Toshkent: Akademiya, 2003.  – B. 47. 

8

Mustabid tuzumning O’zbekiston milliy boyliklarini talash siyosati: tarix shohidligi va saboqlari(1865-1990 yy.) /  

D.A.Alimova tahriri ostida. – Toshkent: SHarq, 2000.  – B. 308.  

9

 Yusupov E. Istiqlol shabadalari. – Toshkent: Fan, 1993. – B. 49.  

10

Mustabid tuzumning O’zbekiston milliy boyliklarini talash siyosati: tarix shohidligi va saboqlari(1865-1990 yy.) /  

D.A.Alimova tahriri ostida. – Toshkent: SHarq,  2000.  – B. 308.  

11

Алимова Д.А., Голованов А.А. Узбекистан в 1917-1990 годы: протывоборство идей и иделогии. – Ташкент:  

Узбекистан, 2002. – С. 75. 

12

Jo’rabekov I. Yangi O’zbekiston- yangi qadamlar. – Toshkent: O’zbekiston, 1994. – B. 75, 80. 

13

Azizxo’jaev A. CHin o’zbek ishi. – Toshkent: Akademiya, 2003. – B. 47. 

14

Алимова Д.А., Голованов А.А. Узбекистан в 1917-1990 годы: протывоборство идей и иделогии. – Ташкент:  

Узбекистан, 2002. – С. 25. 

 

 

---

qatag’on  siyosatini  avj  oldirganining  asosiy  sababi  har  avloddan  chiqayotgan  milliy  g’ururli,  malakali 

mahalliy kadrlar yo’q qilinishi, sovet siyosatiga zid bo’lgan ta’sirlardan “tozalanishi” kerak edi. SHuning 

uchun ham aynan yuqoridagi yillarda ming-minglab mustaqil, erkin fikrga ega bo’lgan, xalqni istiqlolga 

chorlovchi vatanparvar milliy kadrlar sovet siyosatining qurboniga aylandi. 

O’zbekiston  Respublikasi  mustaqillikka  erishgandan  so’ng  “paxta  ishi”  qayta  ko’rib  chiqildi  va 

minglab  begunoh  kishilar  oqlandilar.  O’z  navbatida  O’zbekistonning  mohir,  taniqli  davlat  va  jamoat 

arbobi  SH.Rashidovning  pok  nomi  tiklandi.  SHuningdek,  mehnatkash  o’zbek  xalqining  yuzi  yoruq 

ekanligi asoslandi.O’zbekiston Prezidenti I.A.Karimovning tashabbusi bilan 2000 yil 12 mayda Toshkent 

shahrida  Yunusobod  mavzesida  mustabid  sovet  rejimi  davrida  qatag’on  qilingan  shahidlar  xotirasiga 

baqishlab o’rnatilgan yodgorlik majmuining ochilishi bugungi minnatdor avlodning ajdodlarimiz oldidagi 

chuqur ehtiromi ramzidir.