11-mavzu. Nomukammal bozorlarda firmalar faoliyati

11.3-rasm. Sof monopoliyada firmaning mahsulotiga talab, uning chekli va umumiy daromad 
Monopolist ham raqobatlashgan bozordagi firma kabi chekli harajat bilan chekli 
daromadni tengligini ta’minlaydigan hajmda mahsulot ishlab chiqarsagina maksimal foyda 
olishi mumkin. Monopolistning o’rtacha daromad chizig’i bozor talabi chizig’ini beradi. 
Mahsulot narxi shu mahsulot ishlab chiqarish hajmiga bog’liq funktsiya.
Ishlab chiqarish va uni rejalashtirish to’g’risida gapirganda, ular qisqa va uzoq 
muddatda amal qilishining farqiga borish muhimdir. Qisqa muddatli deb ishlab chiqarish 
omillarini hech bo’lmaganda birontasini o’zgartirishi mumkin bo’ladigan davrga aytiladi. 
Shu vaqt davomida o’zgarmaydigan omillarni doimiy ishlab chiqarish omillari deyiladi. 
Masalan, firmaning kapitalidan foydalanish yo’nalishini o’zgartirish uchun odatda uzoq 
vaqt talab qilinadi. Yangi zavod loyihalashtirilishi va qurilishi, stanoklar, boshqa asbob-
uskunalar buyurtirilishi va joylashtirilishi kerak, buning uchun bir yil va undan ortiq vaqt 
ketadi. Chekli daromad chekli harajatga teng bo’lgan Qmaxga yetmagunicha firma ishlab 
chiqarish darajasini o’zgartirmaydi.
2
2
30 
10 
20 
30 
4
5
60 
7
80 
● 
B 
Talab chizig’i 

---

11.4-rasm. Monopol firma uchun foydani maksimallashtirish 
Monopolistning chekli daromadi chekli harajatlarga (nuqta A) teng bo’lgan 
miqdorda tanlab olinsa, foyda eng yuqori darajada bo’ladi. Keyin bu miqdorni (nuqta B) 
sotib olish uchun iste’molchilarni undaydigan narxni topish uchun talab egri chizig’idan 
foydalaniladi. Foydani maksimallashtirish uchun bu qoida istalgan raqobatli firma va 
monopol firmaga xos. raqobatli firma uchun: P = M R = MC. monopol firma uchun: P> 
M R = MC.
Foyda - maksimal miqdorda chekli daromaddan ortadi va chekli iqtisodiy tenglik 
har ikki firma turlari uchun bir xil bo’ladi. Firma foydasi mahsulot narxi va ishlab 
chiqarishga ketgan harajatga bog’liq. 
Monopolist qancha foyda ko’radi? Grafikda monopol firmaning foydasini ko’rish 
uchun umumiy daromad (TR)dan umumiy harajatlarni (TC) ayirib tashlash kerak:
Foyda = TR - TC 
Ishlab chiqarishning ixtisoslashuvchi harakteriga ko’ra firma ishlab chiqarish 
tuzilishi 3 xil ko’rinishda tashkil etiladi: texnologik, buyumli (buyumliyakunlangan), 
aralash (buyumli-texnologik). Texonlogik tuzilishga ko’ra sexlarda texnologik jihatdan bir 
xil jarayonlar bajariladi. To’qimachilik firmalarida to’quv, bezak berish sexlari, 
mashinasozlik korxonalarida - quyish, termik, mexanik, yig’ish sexlari. Bunda ish 
o’rinlarining ixtisoslashuvi chuqurlashadi, ya’ni har bir bo’limga ma’lum bir texnologik 
operatsiyalar biriktiriladi. Natijada ishlab chiqarishga maxsus jihozlarni joriy etish 
imkoniyati kengayadi. Shuningdek, firmalar boshqa firmalar bilan mahsulot sotish, ishlab 
chiqarish vositalari bilan ta’minlash borasida ham ishlab chiqarish aloqalarini o’rnatadi. 
Iqtisodiy faoliyat ishlab chiqarishdan boshlanadi. Ishlab chiqarish ijtimoiy rivojlanish 
mahsuli va ijtimoiy mehnat jarayonining ob’yektiv zaruriy unsuridir. Binobarin, har 
qanday nisbatan katta miqyosda amalga oshiriladigan bevosita ijtimoiy yoki birgalikda 
qilinadigan mehnat hozirgi zamon texnika tarqqiyoti bilan uyg’unlikda o’rnatiladi. Ishlab 
chiqarishni har tomonlama mukammal tashkil etish, uning doirasida ijtimoiy-iqtisodiy, 
tashkiliy-texnikaviy harakterdagi alohida faoliyatlar tushuniladi. Bu munosabatlar 
kooperatsiya va mehnatni, ishlab chiqarishni ixtisoslashtirish darajasiga bog’liq. Ishlab 
chiqarishni tashkil etish va uni boshqarish dastlab rejalashtirishdan boshlanib, uni tartibga 

---

tushirish, muvofiqlashtirish bilan davom ettirilib, nazorat bilan tugaydi. Bu yerda 
rag’batlantirish ishlab chiqarishni boshqarishning barcha funksiyalari jarayonida o’z aksini 
topadi. Biz buni quydagicha qayta yozishinmiz mumkin: 
Foyda=(TR /Q - TC/Q)хQ. 
TR / Q –o’rtacha daromad, P narx va TC / Q o’rtacha umumiy narxlar bo’lib, ATC 
quydagida teng. Foyda= (P - ATC ) X Q. 
(Shuningdek, raqobatli firmalar uchun ham o’rinli) bu tenglama bizga foydani 
hisoblash imkonini beradi.
11.5-rasmda monopolist foydasi keltirilgan. (segment BC) jadvaldagi narxdan 
o’rtacha harajatni ayiramiz va P - sotilgan tipik mahsulot foydasi hosil bo’ladi, ATC- 
o’rtacha umumiy harajatlardir. Jadvaldagi (segment DC) kengligi Qmax sotilgan mahsulot 
miqdori hisoblangani uchun bu jadval maydoni monopol firmaning umumiy foydasi 
hisoblanadi.