11-mavzu. Moddaning agregat holati reja

shishasimon holat 
ham deyiladi.
Amorf moddalar tuzilishi jihatdan suyuqliklarga o'xshaydi va ulardan 
zarrachalarining harakatchanligi juda kamligi bilan farq qiladi. Shu sababli amorf 
moddalar o'ta sovitilgan suyuqliklarga o'xshatiladi.
Kristall holatning asosiy tashqi belgilari — moddaning aniq muayyan 
temperaturada suyuq holatga o'tishi va tashqi muayyan geometrik shaklga ega 
bo'lishidir. Undan tashqari, kristallning xossalari (masalan, issiq o'tkazuvchanligi) 
hamma yo'nalishda ham bir xil bo'lavermaydi.
Kristall moddalarda zarrachalar ma'lum tartib bilan joylashgan bo'ladi va 
fazoviy kristall panjarani hosil qiladi. Fazoviy kristall panjaraning ko'p rnarta 
takrorlanib, jismning butun hajmini hosil qiladigan qismi elementar yacheyka 
deyiladi.
Kristall panjaralar zarrachalarning fazoda joylashish xarakteri va zarrachalar 
orasidagi o'zaro ta'sir turiga qarab molekulyar, atomli, ionli va metall kristall 
panjaralarga bo'linadi.

---

Bu panjaralarning har biriga kristallik kattiq jismlarining ma'lum tipi muvofiq 
keladi.
Molekulyar kristall panjarali moddalarda kristall panjara tugunlarida neytral 
molekulalar bo'ladi. Agar molekulalar qutblangan bo'lsa, ular bir-biriga qarama-
qarshi zaryadlangan qutblar bilan yondashib turadi. Molekulalar qutblanmagan 
bo'lganda ham ular muayyan tartibda joylashgan bo'ladi. Molekulalarning bunday 
joylashuvini qutichaga to'ldirib qo'yilgan stol tennisi sharchalarining joylashuviga 
o'xshatish mumkin. Bunday kristall panjarada molekulalar o'zaro vandervaals 
kuchlari tufayligina tortishib turadi. Shu sababli molekulyar panjara ancha bo‛sh va 
unda molekulalar o‛z xossalarini saqlab qolgan bo‛ladi. Azot, vodorod, kislorod 
kabi gazlar past temperaturadan qattiq holatga o'tganida molekulyar kristall panjara 
hosil qiladi. Oson suyuqlanadigan ko'pchilik organik moddalar kristallariham 
molekulyar panjarali bo'ladi.
Kristall panjaraning ikkinchi tipi ionli kristall panjaradir. Ionli kristall 
panjara ionlardan tarkib topgan bo'ladi. Masalan, natriy xlorid (osh tuzi) kristall 
panjarasini olib ko'raylik. Unda har qaysi natriy ioni oltita xlor ioni bilan, har bir 
xlor ioni esa oltita natriy ioni bilan qurshab olingan (4-rasm).
Natriy ioni musbat, xlor ioni esa manfiy zaryadli bo'lgani uchun bu zaryadlangan 
zarrachalar o'zaro elektrostatik kuchlar bilan tortishib turadi, demak, bunday
moddalar molekulalarida ionli bog‛lanish 
mavjud bo'ladi. Ion panjarali moddalarning 
suyuq-lanish temperaturasi yuqori bo'ladi. 
Deyarli barcha tuzlar, ba'zi oqsidlar va 
asoslarning kristall panjaralari ionli bo'ladi.
Atomli 
kristall 
panjara 
hosil 
qilgan 
moddalarda panjara o'zaro puxta kovalent 
bog‛lanish bilan bog‛langan elektroneytral 
atomlardan tarkib topgan bo'ladi. Masalan, 
olmosning kristall panjarasi atomli panjaradir. 
Unda har qaysi uglerod atorni boshqa to'rtta 
uglerod atomi bilan bog‛langan. Kovalent 
bog‛lanish ancha puxta bo'lganligi sababli bunday