11-мавзу. Жамоатчилик назорати ва давлат органлари фаолиятининг очиқлиги. Назорат саволлари

2.Жамоатчилик назоратининг унсурлари дастлаб қачон ва қаерда шаклланган?


АҚШда жамоатчилик назоратини амалга ошириш учун кўплаб воситалардан фойдаланилиб, у асосан давлат ҳокимияти органлари фаолияти, фуқаролик иштироки ва уларнинг биргаликдаги хатти-ҳаракатларини шаффофлик билан кечиш принципига асосланади. Давлат ҳокимияти органларининг халқ олдида ҳисобдорлиги АҚШ тарихини дастлабки давридаёқ шаклланган эди. Фуқаролар уруши даврида АҚШ Президенти Авраам Линкольн ўзининг 1863 йилдаги машҳур “Геттинсберг мурожаати”да ўз сўзини ҳукуматнинг табиатига доир қуйидаги фикр билан тугатган эди: “халқ ҳокимияти, халқ иродаси ва халқ учун” бошқарилади. АҚШ оталардан яна бири – Жеймс Мэдисон 1775-1778 йилларда нашр этилган “Федералчи” мақолалар тўпламида хафтаномасида “Ҳеч бир шак-шубҳасиз республикавий эркинлик руҳияти ...нафақат барча ҳокимиятнинг халқдан келиб чиқишини, балки ҳокимият кимга ишониб топширилган бўлса, уларнинг халқ измида бўлишини тақозо этади”². Мазкур демократик принцип ҳозирги даврга қадар АҚШ сиёсий анъаналари тамал тоши сифатида келмоқда.
Давлат ҳокимияти органларининг фуқаролар учун ахборот очиқлиги тамойилини давлат миқёсида қарор топиши дастлаб Швецияда юз берган. Бу давлат 1766 йилда “Нашрларнинг эркинлиги тўғрисида”ги қонун қабул килди. Бу қонун 1812 йилдан буён “Матбуот эркинлиги тўғрисидаги қонун” деб атала бошланди. Бу қонун ҳар қандай давлат органидан фуқаролар ва ОАВ вакиллари расмий ҳужжатлар билан танишини талаб килганда, давлат органи уларга ҳар қандай ахборотни дарҳол ва бепул тарзда такдим этишга мажбур эди³. Бу қонун 1949 йилда янги ўзгартиришлар ва қўшимчалар билан “Матбуот эркинлиги тўғрисида”ги қонун янги таҳрирда қабул қилинади. Шунингдек, у Швеция Конституциясининг таркибий қисми сифатида эълон қилинган. Бу қонунга яна 1976 йилда янги тузатишлар киритилиб, у ахборот эркинлиги ва очиқлигига доир меъёрларни белгилаб берди: “умумий хабардорлик асосида ҳар бир швед фуқароси ўз эркин фикр алмашишини рағбатлантириш мақсадида барча расмий ҳужжатлардан фойдаланиш ҳуқуқига эга бўлиши шартдир⁴.
Давлат ижроия ҳокимияти ва унинг тузилмалари ҳамда ўзини ўзи бошқариш органлари фуқароларнинг турли сўровларига дарҳол жавоб беришлари ахборот эркинлигининг асосий принципи сифатида намоён бўлди. Ҳар бир ҳокимият органи расмий ҳужжатлар рўйхатини юритишга мажбур эканлиги, уларнинг кўпчилигидан фуқаролар ва жамият институтларининг фойдаланишлари учун очиқ бўлиши гўёки фуқаролик жамиятининг асосий белгиларидан бирига айланди.