11-Mavzu: Jamoa tushunchasi va uning o’ziga xosliklari

partasidan  keng  tanishtirib  borish  o'zining  samarasini  beradi.  Bunda 
ekologiyadan ilmiy tushunchalar maktablarda o'qitiladigan barcha fanlarda, 
ayniqsa, tabiatshunoslik, fizika, ekologiya, matematika, geografiya,  tarix 
kabi  fanlarni  o'qitishda  umumlashtiriladi.  Shu  bilan  birga  fakul'tetiv 
mashg'ulotlarda,  darsdan  tashqari  to'garak    yig'ilishlarida,  ekskursiya  davrida 
hamda  o'zlariniig  kundalik  faoliyatlari  davomida      ekologik      muammolarni  
o'rgana boradilar. 
Fanlarni  o'qitishda  o'quvchilarga  tabiatni  muhofaza  qilish,  uning 
boyliklaridan oqilona     foydalanishga     oid     beriladigan bilim,  ko'nikma, 
malakalarini    shakllantirish  o'qitishda  qo'yilgan  maqsad  va  vazifalarga 
mos  ravishda  hamda  tanlangan  ekologlk  materiallar  mazmuni  mavzu 
mazmuniga mos holda tanlab olinishiga e'tibor qilinadi. 
Hozirgi  zamon  ekologiyasining  qonun  va  qoidalarini,  dastlabki  ekologiya 
ma'lumotni  hamda  madaniyatni    shakllantirish  3  yo'l  bilan  -dars 
mashg'ulotlarida, 
sinfdan 
tashqari 
o'tkaziladigan 
tadbirlarda 
va 
ekskursiyalar  vaqtida  amalga  oshiriladi.  Bunda  tabiat  o'quvchilarga 
ekoligiya  haqida  ekoligiya  qonuniyatlar  va  tushunchalar      to'g'risida  bilim 
beriladi. 
Ekologik  tarbiya berishga tayyorlashning   mazmuni quyidagilarni o'z ichiga 
oladi:  
-Atrof muhit  va uning shaxs ma'naviy dunyosiga ta'siri; 

---

-Tabiat va uning ahamiyatini aniqlash; 
 -Tabiatga muhabbatni rivojlantirishda maktab va  oilani  hamkorligi; 
-O'z 
tumanini, 
shaharini, 
qishloq 
va 
maktab 
xovlisini,   
ko'kalamzorlashtirishda, 
xatto, 
sinf 
xonasidagi 
o'simliklarni 
ham   
parvarishlashga qiziqishlarini oshirish; 
-Atrof-muhit muhofazasi, bunda bolalarning vazifalari; 
-Tabiatni muhofaza qilishda ota-onalarini namunalari; 
-Oiladagi,      maktabdagi    tarbiyani,      o'simliklar    va        hayvonot  dunyosini 
e'zozlashga o'rgatish, jonivor va qushlarni parvarish qilish; 
-Tabiatga ongli munosabat jarayonida o'quvchilarning dunyoqarashini 
kengaytirish; 
-Yoshlarning  ekoligiya  tarbiyalashda  milliy  an'ana      va      udumlarni  qayta 
tiklash, ularga e'tiborni kuchaytirish; 
Bolalarda  ekoligiya  xususidagi  tasavvurlarni  kengaytirishda  tarix  fanining 
imkoniyati  katta.  Bundan  besh  yuz  yil,  ming  yil  avval  o'lkamiz  tabiati 
qanday bo'lmagan, o'simliklar va hayvonot olamini, uning ekoligiyasi -chi 
kabi savollarga tarix fanidan javob topish mumkin. 
Maktabda o'quvchilarga tabiatni muhofaza qilishga doir bilim tarbiyani 
geografiya darslarida har bir mavzuga bog'lab berib borish mumkin.  
Ekologiya va tabiatni muxofaza qilish darslarida joy nomlaridan foydalanish 
ona  tili  bo'yicha  mashg'ulotlarni  yanada  qiziqarli  qiladi.  Ona  tili 
darslaridagi  ko'plab  mashqlar  o'quvchilarda  tabiatga  mehr  uyg'otishda  qo'l 
keladi.  Mashqlardagi  suv  va  havo,  o'simlik  va  hayvonot  olamiga  taalluqli 
fikrlar  ifodalangan  matnlarni  tahlil  qilish  orqali  ham  tabiatga  mehr 
uyg'otish mumkin. 
Adabiyot fani ham ekoligiya bilan chambarchas bog'langan. Bunda har bir 
asarni  o'qib  tahlil  qilish  vaqtida  va  o'quvchiga  tushuntirayotganda  faqat 
bezash  nuqtai  nazaridan  emas,  ya'ni  tabiatny  muxofaza  qilish  nuqtai 
nazaridan  tahlil  qilinadi.  Mana  shu  usul  bilan  adabiyot  darslarida  ham 
o'quvchilar  ongiga  ekologik  tarbiyani  singdirib  boriladi.  Shuningdek,  5-
11sinflarda  "Tabiatni  asrash-Vatanni  asrash",  "Tabiatni  e'zozlaylik"  kabi 
mavzularda  turli  baxs  va  she'rxonlik  kechalari    uyushtirish  orqali  ham 
ekologik  tarbiyani  amalga  oshirish  mumkin.  Adabiyot  fanida  o'qitilayotgan 
xalq og'zaki ijodi misolida esa o'quvchilar ajdodlarimizning ekoligiya xatolari 
nimadan iboratligini hamda bu sohada ularning qanday ibratli ishlari borligini 
o'rganadilar. 
O'quvchilarga 
aytiladigan 
ertaklarda 
hayvonlar 
va 
o'simliklarning  hususiyatlari,  ularning  tabiatdagi  3  o'rni  ochib  beriladi. 
O'qilgan  badiiy  asarlar  misolida,  o'tkazilgan  suhbatlarda  tabiatga  yaxshi 
munosabatda    bo'lish  va  toshbag'irlik  bilan  qarash  dalillari  muhokama 
qilinadi. 
Matematika  fanida  beriladigan  ekologik  ta'lim  va  tarbiya  jarayonida 
o'quvchilar  tabiatdagi  salbiy  va  ijobiy  o'zgarishlar  inson  sog'lig'iga 
qanday  ta'sir  qilish  haqida  aniq  tasavvurga  ega  bo'lishadi.  Masalan, 
Respublikada  1200  ga  yaqin  sanoat  korxonasi  borligi,  ular  havoga  bir 
yarim.ming  tonnaga  yaqin  zaharli  moddalarni  chiqarayotganligi,  bunday 

---

holat  10  yil,  20  yildan  keyin  shunday  holda  ketaversa,  nimalarga  olib 
kelishi  mumkinligi  kabi  misollar  vositasida  ekologik  falokat  oqibatlari 
tasvirlanadi, yoki boshqa bir misol. Dunyo bo'yicha har yili taxminan  6-
7  mln.gektar  еr  ishdan  chiqmoqda.  Uning  tiklanishi  uchun  juda  ko'p 
vaqt  kerak  bo'ladi.  3  sm  qatlamidagi  tuproqning  tiklanishi  uchun  300 -
500  yil  vaqt  zarur.  18  sm  qalinlikdagi  tuproq  tiklanishi  uchun  esa 
taxminan  2700  yil  talab  etiladi.  Bunday    aniq      raqamlar    bilan  
ifodalangan    misollar    asosida  tuproqning  insoniyat  boyligi  ekanligi,  uni 
asrab  avaylash        har  bir  kishining  kelajak  oldidagi  burchi  h isoblanishini 
uqtiriladi. 
Mehnat  ta'limi  darslari  esa  bolalar  olgan  bilimlarini  amaliyotda 
ko'rishlari uchun imkoniyat yaratadi. 
Ekologik  ta'lim-tarbiyani  amalga  oshirishda  sinfdan  tashqari  darslarni 
ahamiyati  kattadir.  Xususan,  tabiat  qo'yniga  sayohatlar,  ekologik 
yo'nalishdagi  to'garaklar,  shu  mazmundagi  kechalar  o'tkazish  o'quvchilar 
xotirasida  uzoq  saqlanadi.  Sayohatlar  mazmuni  asosan  tevarak-atrofni 
kuzatishga  qaratiladi.  Sayohatlarda  o'quvchilar  tabiatdan  inson  qanday 
foydalanayotganligini  ko'radilar,  kattalarning  tabiatga  to'g'ri  yoki  noto'g'ri 
munosabatda  bo'layotganligini  guvohi  bo'ladilar.  Tabiat  qo'ynida  bo'lish, 
o'quvchilarda  estetik  kechinmalarni  paydo  qiladi.  O'quvchilar  qushlarni 
sayrashini  eshitib,  o'simliklarni  yashnashini  ko'rib  quvonadilar.  Bu 
holatdan ular ham estetik,   ham ekologik tarbiya oladilar. 
Ekologik yo'nalishdagi to'garaklarda bolalarni tabiatga zarar еtkazmaslikka, 
tabiat  go'zalliklaridan  zavqlanishga,  atrof-muhitni  sevishga  o'rgata 
boriladi.  To'garak  mashg'ulotlarida  o'tiladigan  "Tabiatni  e'zozlaylik", 
"Tabiat va inson",  "Ekoligiya  va  inson",  "Orol  madad  suraydi",  "Qushlar 
-bizning  do'stimiz"  kabi  mavzularda  tabiatga  qiziqishni  yanada  oshiradi. 
Bag'ritosh, 
;
  shafqasiz,  tabiatni  mensimaslik  kayfiyati  bilan  qaraydigan 
bolalarni 
hushyorlikka 
chorlaydi. 
To'garak 
mashg'ulotlarida 
yana 
hashoratlarni tugab, ularga ozor beradigan, chumolilar inini,  qushlar uyasini 
buzadigan,  o'simliklarni  bosib,  yulib  oladigan  o'quvchilarning  xatti-
harakatlarini  muhokama  qilish  zarurligini  uqtiriladi.  O'quvchilar  to'garak 
ishlarida faqat mavzular o'rganib yoki turli kechalar o'tkazibgina qolmay, 
bevosita  amaliy  ishlar  ham  qiladilar.  Ya'ni,  gullarni  o'stiradilar, 
qushlarni,  quyonlarni  boqib,  parvarish  qiladilar.  Demak,  o'quvchilarni 
tabiatni  muhofaza  qilishda,  tabiat  hodisalarini  kuzatishga  o'rgatishda  
ekologik to'garaklarni ta'siri katta. 
Maktabda  ekoligiyaga  oid  ta'lim-tarbiya  birligi  amalga  oshirilsagina, 
o'quvchilarda  bir  butun  ekologik  bilimlar  tizimi  shakllanishi  mumkin. 
Bunda,  albatta,  butun  maktab  jamoasining  -  sinf  rahbarlari,  fanlar 
o'qituvchilarining o'zaro hamkorligi talab qilinadi. 
Respublikamiz  mustaqillikka  erishgandan  so'ng,  xalq  pedagogikasidan 
bahramand  bo'lish  zaruriyati  tug'ildi.  Atrof-  muhitni  muhofaza  etish, 
moddiy boyliklardan oqilona foydalanishga oid tarbiyani milliy qadriyatlar 
va an'analar, sharqona urf-odatlar  orqali  berish ehtiyoji paydo bo'ldi. 

---

O'qituvchining 
bolalarga 
ekologik 
ta'lim 
va 
tarbiya 
berishida 
xalqimizning  o'ziga  xos  milliy  tarbiyasidan  o'rinli  foydalanishi  yaxshi 
samara  beradi.  Milliy  tarbiyamizda  to'rt  narsa-yer,  suv,  tuproq,  havo 
muqaddas  hisoblangan.  Xalqimiz  juda  qadim  zamonlardan  suvga  e'tiqod 
qo'yib,  yozning  eng  jazirama  kunlarida  "Suv  sayli"  o'tkazgan.  Ota-
bobolarimiz  "Suv  tabiat  in'omi,  hayot  manbai"  deb,-bejiz  aytishmagan,  har 
tomchi  suvni  gavhardek  qadrlab,  bog'-rog'lar  yaratishgan.  Biz  esa 
suvdan  xo'jasizlarcha  foydalanishimiz  natijasida  orol  muammosining 
tug'ilishiga  sababchi  bo'ldik.  Sirdaryo  va  Amudaryoning  belgilangan  еrga 
to'la  еtib  bormasligi  natijasida  bugun  O'rta  Osiyo  uchun  ahamiyatli  bo'lgan 
orolning butunlay  yo'qolish  havfi bo'ldi. 
   Ma'lumki, еr yuzining to'rtdai uch qismi suv bilan   qoplangan. Ammo 2,5 
foizi
 
yaqin  chuchuk  suv  bor  xolos.  Demak,  ichimlik  suvidan  ham  tejab-
tergab foydalanish kerak. 
Tuproq  ham  insoniyat  boyligidir.  Ajdodlarimiz  o'rmonlarni  kesilishi,  tuproq 
еmirilishining  kuchayishiga,  еr  osti  va  еr  usti  suvlarning  kamayishiga, 
iqlimning o'zgarishiga, hayvonlarning yo'qolishiga olib kelishini aniqlaganlar. 
Shuning  uchun  ham  tabiatga  yuksak  mehr  va  ehtirom  ko'rsatganlar.  Asrlar 
davomida yosh avlodni suvga tupurma, nonni bosma ko'zingga surt, daraxtni 
sindirma, qushlarga ozor berma deb, tarbiyalab keldilar. O'z qarashlarini halq 
og'zaki  ijodi  orqali  ifodaladilar.  Masalan,  maqolalarda  еr,  еr  osti 
boyliklari,  suv,  hayvonot  olami,  qushlar  o'simliklar  va  boshqa  tabiat 
boyliklarini  chuqur  mazmunli  satrlarda  ta'rifladi.  Hatto  oldinlari  farzand 
dunyoga  kelsa,  unga  atab,  yaxshi  umidlar  bilan  ko'chatlar  o'tqazganlar. 
Donishmandlik 
durdonasi 
hisoblangan 
hadislar 
ta'lim-tarbiyani 
singdirishga katta yordam beradi. Tabiatni muhofaza qilish haqida hadislarda 
ham diqatga sazovor fikrlar aytilgan. Masalan, "Soyasidan xalq foydalanib 
turgan  daraxtni  kesib  yuborgan  odamni  tangri  do'zaxga  mahkum  etur", 
deb  insonlarni  qo'rqitish  orqali  tabiatga  zarar  keltirmaslik  targ'ib  qilinsa, 
"Dehqonchilik  bilan  shug'ullaninglar,  dehqonchilik  muborak  kasbdir.  Unga 
qo'riqchilarni  ko'paytiringlar"  deyishi  bilan  xalol  mehnat  samarasini  ko'rish 
zarurligini  uqtiriladi.  Qaysi  bir  musulmon  ekin  eksa,  yoki  biror  daraxt 
o'tqazsa,  so'ng  uning  mevasidan  qush  yoki  hayvon  esa,  uning  ekinidan 
еyilgan  narsaning  har  biridan  unga  sadqa  savobi  yoziladi»  -  deb    bag'ri  
kenglik,          jonzotlarni          asrash          zarurligi    goyasi  ulug'lanadi.  "Ekmoq 
niyatida  qo'lingizda  ko'chat  turgan  paytda,  bexosdan  qiyomatqoim  bo'lishi 
aniq bo'lganida ham ulgursangiz, uni ekib qo'yavering", "Kim suv toshqinini 
to'xtatsa yoki yong'inni o'chirsa, unga shaxidlik ajri beriladi" kabi hadislarda 
ekoligiya va  tabiat muhofazasiga oid tushunchalar beriladi. 
Demak,  ota-bobolarimiz  azal-azaldan  tabitaga  yuksak  mehr  va 
ehtirom  ko'rsatishgan.  Yurtni  obod  etishgan,  ko'chatlarni,  xovlilarni 
sarishta saqlashgan. Xalqimizning tabiatga munosabati urug' qadash, qovun 
sayli,  suv  sayli,  uzum  sayli,  hosil  bayrami,  navro'z  bayrami,  xirmon  to'yi 
kabi  bayramlarida  ham  ifodalangan.  Bunday    tabiat  bayramlari  ularning 
hayot tarziga aylanib ketgan. 

---

Bu  muqaddas  zaminni  -  bu  diyorni  obod  etish,  uning  atrof-muhitini  toza 
saqlash 
Shu 
mamlakat 
har 
bir 
fuqarosining 
insoniy 
burchidir. 
Obodonchilik  va  orastalik,  pokizalik  va  tejamkorlik,  xushxulqlik 
va  xushmuomalalik  har  bir  inson  uchun,  xususan,  pedagoglar  va 
o'qituvchilar  uchun  ham  ekologik  ma'naviy  mezondir,  o'quvchilar 
ekologik tarbiya ishlari jarayonida quyidagilarni bilishlari zarur: 
-Tabiat      haqida      tushuncha,      tabiiy      muhit,      tabiiy      omillar      va      ular   
orasidagi bog'lanish; 
-Tabiat  boyliklaridan  tejab-tergab  foydalanish   va  ularni muhofaza qilish; 
-Atrof-muhitni ifloslanishdan saqlash; 
-Tabiatni  kelajak  avlodlar  uchun  tabiiy  holda  qoldirishga    intilish. 
Yuqoridagi  omillar  asosida  ekologik  tarbiyalash  o'quvchilarda  tabiatni 
muntazam  kuzatib  borishga  qiziqishni  uyg'otadi,  tabiatni      himoya  qilish 
uchun kurashishga, uning go'zalligini asrab-avaylashga olib keladi. Tabiatga 
muhabbatni  va  unga  ehtiyotkorlik  hissini  tarbiyalash  shaxsda  axloqiy 
belgilarni rivojlantirishga yordam beradi.