11-mavzu. Ajralish va uning ko'rsatkichlari

13-mavzu. Demografik rivojlanishining zamonaviy analari

1.Dunyo aholisining soni va dinamikasi

2. Aholining takror barpo etilishi va uning tiplari

3. Dunyo aholisining etno-demografik tarkibi

4. Aholining joylashuvi va migratsiyasi

Aholi deganda–ma’lum hududda yashaydigan kishilar guruhi tushuniladi. Aholining mutloq soni biron-bir hudud yoki aholi guruhidagi kishilarning ma’lum vaqtdagi miqdoriy ifodasidir.

1-jadval

Yer sharida aholi sonining o‘sish sur’ati, foizda

Mintaqalar	Yillar		Prognoz
	1955-1984	1985-1999	2000-2025
Dunyo bo‘yicha	1,9	1,6	1,2
Yevropa	0.7	0,3	0,1
Osiyo	2,1	1,6	1,0
Afrika	2.6	3,1	2,5
Shimoliy Amerika	1,3	0,8	0,6
Lotin Amerikasi	2,0	2.0	1,4
Rossiya	1,3	0,8	0,6

Manba: Population RefYerence Bureau. 2011-2018. World Population Data Sheet.
Aholi soni asosan tabiiy va mexanik ko‘payish orqali ortib boradi. Tabiiy ko‘payishda demografik jarayonlardan tug‘ilish va o‘lim jarayonlari muhim o‘rin tutadi. Tug‘lish va o‘lim jarayonlari natijasida, aholi takror barpo bo‘ladi, avlodlar tug‘iladi. Aholi takror barpo bo‘lishiga quyidagi omillar ta’sir ko‘rsatadi: tabiiy-biologik; ijtimoiy-iqtisodiy; ijtimoiy-madaniy; psixologik; demografik. Yer kurrasi aholisi 2017-yilda 7536 milliондан oshdi. BMT ma’lumotlariga qaraganda, dunyo aholisi 2015-yilgacha har yili 80-85 million kishidan ko‘payib boradi.

Statistik ma’lumotlar ko‘rsatishicha, yer shari aholisi asrimiz boshidan to hozirgi davrga qadar 3,5 marta ko‘paygan. Aholining tez sur’at bilan ko‘payishi XX asrga to‘g‘ri keldi va bu asosan rivojlanayotgan davlatlar hisobiga bo‘lmoqda. Agar 1950–1990 yillarda aholi butun yer sharida yiliga o‘rtacha 1,8 % ko‘paygan bo‘lsa, rivojlangan davlatlarda esa bu ko‘rsatkich 0,9 %ni va rivojlanayotgan davlatlarda esa 2,1 % ni tashkil qiladi. 2000-yil avval yer sharida 200 million kishi yashagan va uning aksariyati Osiyoda joylashgan. Hozirga kelib yer yuzida aholi quyidagicha tarqalgan:

•Yevropa (Rossiya Fedaratsiyasining Yevropa qismi bilan birgalikda) 740 mln

• Osiyo (Rossiya Fedaratsiyasining Osiyo qismi bilan birgalikda) 4351 mln

• Afrika 1136 mln

• Amerika 972 mln

• Avstraliya va Okeaniya 39 mln

BMT prognoziga ko‘ra dunyo aholisi 2000 yil. - 6 030 mln, va 2005 yil. - 6 550, 2012 yil. - 7058 mln, 2030 yil. - 8444 mln kishiga yetadi.

XX asrning ikkinchi yarmida dunyoning hamma mintaqasida aholining o‘rtacha yillik o‘sish sur’ati pasaydi, Xorijiy Yevropada, bu ayniqsa sezilarli bo‘ldi. Faqatgina Afrikada bunday hodisa ro‘y bermadi. Mazkur qora mintaqada hamon “demografik portlash” kuzatilmoqda. 2000-2025

2-jadval