11 – Мавзу Фалсафа категориялари

мавжуд нарсаларга мансуб эмас, балки уни

ақл-идрок ўз истеъмоли учун ихтиро қилган

ва яратгандир, ҳамда белгиларга, сўзларга ёки

ғояларгагина тааллуқлидир”.

• Иммануил Кант

• XVII-XVIII асрлар фани ва фалсафасининг ғоялари ва категорияларини тизимга
• солишга аҳд қилади. Шу мақсадда у категорияларнинг уч гуруҳи: ҳиссиёт, идрок
• ва ақл категорияларини фарқлайди. Кант барча категориялар априор
• (тажрибада кўрилмаган) хусусиятга эга эканлигини қайд этади. Билиш
• категорияларини Кант тажрибага йўл очадиган дастлабки конструктив
• схемалар сифатида талқин қилади. Категориялар билаётган инсон ҳиссий
• таассуротлар хаоси устига «ташлайдиган» ва ҳар хил таассуротларни
• таснифлаш, таърифлаш ва ўзаро боғлашни амалга оширадиган тушунчалар
• «тўри»га ўхшатилади. Ҳиссиёт категориялари таркибига Кант макон ва вақт
• тушунчаларини киритади.

• Кант мулоҳазаларининг мантиғини

• Тушуниш учун бола нутқ қобилиятининг ривожланишини
• кузатамиз. Бунда биз бола сўзларни уларнинг умумий қабул
• қилинган маъносида эмас, балки мазмунини ўзи
• ўзлаштирган сўзлар билан ўхшашлик
• бўйича қўллашини албатта пайқаймиз. «Ойи, менинг умуртқам
• қаерда?», деб сўрайди сиздан кичкинтой
• ўғлингиз. – «Мана у», деб унинг умуртқасини кўрсатасиз.
• «Йўқ, - деб у бош чайқайди, ва менинг
• умуртқам мана бу ерда», деб қўли билан ўз
• қулоғини кўрсатади.
• Бу мисол бола туғилган пайтдан бошлаб тайёр
• нутқ шаклларини
• ўзлаштиришини тасдиқлайди

• Категория тушунчаси ва таснифи.

• Тушунча – бу шундай бир фикрки, унда нарсанинг такрорланувчи хоссалари,
• алоқалари ва томонлари акс этади. Тилда тушунча сўз билан ифодаланади.
• Масалан, «талаба», «университет», «аудитория» сўзлари маълум даражада
• умумий, абстрактдир. Аммо шундай тушунчалар ҳам борки, уларда шунчаки
• умумий эмас, балки ўта умумий нарсалар ва ҳодисалар қайд этилади. Бундай
• тушунчалар жуда юқори даражадаги мавҳумлаштириш (муайяндан узоқлашиш)
• маҳсули ҳисобланади.
• Категория (юнон. kategoria – таъриф, мулоҳаза) – борлиқ ҳодисалари ва унда
• ҳукм сурувчи муносабатларнинг муҳим, типик мазмунини ўзида акс эттира-
• диган ўта кенг тушунча. Шундай қилиб, табиий тил тушунчалари фан ва
• фалсафа категориялари билан тинимсиз бойиб боради. Категорияларни
• таснифлаш, борлиқнинг турли шакллари ҳақидаги фалсафий тасаввурларга
• мувофиқ амалга оширилади. Одатда фан категориялар ва, фалсафа
• категориялар фарқланади.

•