11 – Мавзу Фалсафа категориялари

МАЗМУН ВА ШАКЛ
Оламдаги турли нарса,
ҳодиса ва жараёнларнинг
диалектикасини ўрганишда,
улар ўртасидаги алоқа ва
муносабатларни билишда
муҳим ўрин тутадига
категориялардир. Мазмун
муайян нарса, ҳодиса,
жараёнларнинг ўзига хос
сифати, хусусиятлари,
муҳим белгилари, элемент-
ларининг йиғиндисини англат-
са, шакл мазмуннинг мав-
жудлик усули, нарса ва
ҳодисаларнинг ички ҳамда
ташқи тузилишини ифода
этади.
Масалан, нарса ва
жисмнинг мазмуни
моддийлиги ва
ҳаракатда эканли-
гидадир. Худди шун-
дай, атомнинг маз-
муни унинг тарки-
бидаги 30 дан ор-
тиқ манфий, мус-
бат ва ноль зарядли
элементар зарралар,
уларнинг резонанс-
лари, электрон май-
дон кабиларнинг
шунчаки механик
бирлигидангина
иборат эмас.
Айни пайтда, уларнинг ҳара-
кати муайян майдонлар
орқали бир-бирига таъсир ва
акс таъсир кўрсатишини
ҳам билдиради. Атомнинг
шакли унинг таркибига ки-
рувчи элементар зарралар-
нинг жойланиш тартиби, зар-
ралар ва майдон орасидаги
муносабат асосида юзага
келувчи алоқалар, боғла-
нишнинг хусусияти билан
белгиланади. Шунингдек,
ҳар қандай бадиий асар-
нинг мазмуни унда акс эт-
тирилган воқеа орқали ғоя
ва образлар тизимини бил-
дирса, шакли шу асарнинг
тузилиши, тили ҳамда ҳикоя,
роман ва шу кабилар тарзи-
да ифодаланади.
БУТУН ВА ҚИСМ
Ушбу тушунчаларнинг
умумлашиши объектив оламдағи хилма-
хилликнинг моҳиятан яхлитлиги
билан ифодаланади. Бироқ улар алоҳида
-алоҳида ҳолатда ҳам воқеликдаги бирон-бир
реалликни идрок этишга имкон туғдиради.
Объектив олам бепоён бўлгани ва у жуда
кўп нисбий бутунликлардан
ташкил топгани учун бутун бошқа
бутунликнинг
қисми бўлиши, қисми эса бошқа элемент-
ларга нисбатан бутунвазифасини
ўташи ҳам мумкин.
У олам ва ундаги
нарсаларнинг
Таркибий
тузилишини
англатади
Бутун ва
қисм — фалсафий
категориялар
Бутун нарса, ҳо
диса ва уни
ташкил этган қисм-
ларнинг муайян тар-
тибда жойлашган ва
ўзаро боғланган
Ягоналикнинг
ифодасидир.
Қисм бутун
таркибига
кирадиган, унинг
таркибидагина ўз
вазифаси (функ-
цияси)ни бажара
оладиган
алоҳидаликдир.
САБАБ ВА ОҚИБАТ
Сабаб оламнинг ҳа-
ракати ва муайян
вақт доирасида бўл-
ган ўзгаришдан ' сўнг
иккинчи бошқа бир
натижанинг заруран
келиб чиқишини таъ-
минловчи асосий ҳо-
дисани англатади.
Оқибат эса ҳодиса-
лар занжирида сабаб-
нинг таъсиридан
вужудга келадиган
янги ҳодисадир,
сабабнинг
натижасидир.
Оламдаги нарса
ва ҳодисалар-
нинг бир-бири
билан алоқадор-
лиги, таъсири ва
акс таъсирини,
воқеликка хос ана
шундай муноса-
батлар жараёни-
даги сабаб ҳамда
оқибат боглани-
шини ифодалай-
диган категория-
лардир.
Олам тарақ-
қиётидаги боғ-
ланишлар са-
бабиятга, уму-
мий қону-
ниятга бўйсу-
нади, деб ҳи
собловчи таъ-
лимот фанда
Детерминизм
оқими, деб
юритилади
Аксинча, са-
бабият ва за-
руриятни ин-
кор этиб, бу
Категориялар-
ни воқеликдан
ажратган ҳол-
да тушунти-
рувчи оқим