11 – Мавзу Фалсафа категориялари

БУТУН ВА ҚИСМ

• Ушбу тушунчаларнинг
• умумлашиши объектив оламдағи хилма-
• хилликнинг моҳиятан яхлитлиги
• билан ифодаланади. Бироқ улар алоҳида
• -алоҳида ҳолатда ҳам воқеликдаги бирон-бир
• реалликни идрок этишга имкон туғдиради.
• Объектив олам бепоён бўлгани ва у жуда
• кўп нисбий бутунликлардан
• ташкил топгани учун бутун бошқа
• бутунликнинг
• қисми бўлиши, қисми эса бошқа элемент-
• ларга нисбатан бутунвазифасини
• ўташи ҳам мумкин.

• У олам ва ундаги
• нарсаларнинг
• Таркибий
• тузилишини
• англатади

• Бутун ва
• қисм — фалсафий
• категориялар

• Бутун нарса, ҳо
• диса ва уни
• ташкил этган қисм-
• ларнинг муайян тар-
• тибда жойлашган ва
• ўзаро боғланган
• Ягоналикнинг
• ифодасидир.

• Қисм бутун
• таркибига
• кирадиган, унинг
• таркибидагина ўз
• вазифаси (функ-
• цияси)ни бажара
• оладиган
• алоҳидаликдир.

• САБАБ ВА ОҚИБАТ

• Сабаб оламнинг ҳа-
• ракати ва муайян
• вақт доирасида бўл-
• ган ўзгаришдан ' сўнг
• иккинчи бошқа бир
• натижанинг заруран
• келиб чиқишини таъ-
• минловчи асосий ҳо-
• дисани англатади.
• Оқибат эса ҳодиса-
• лар занжирида сабаб-
• нинг таъсиридан
• вужудга келадиган
• янги ҳодисадир,
• сабабнинг
• натижасидир.

• Оламдаги нарса
• ва ҳодисалар-
• нинг бир-бири
• билан алоқадор-
• лиги, таъсири ва
• акс таъсирини,
• воқеликка хос ана
• шундай муноса-
• батлар жараёни-
• даги сабаб ҳамда
• оқибат боглани-
• шини ифодалай-
• диган категория-
• лардир.

• Олам тарақ-
• қиётидаги боғ-
• ланишлар са-
• бабиятга, уму-
• мий қону-
• ниятга бўйсу-
• нади, деб ҳи
• собловчи таъ-
• лимот фанда
• Детерминизм
• оқими, деб
• юритилади

• Аксинча, са-
• бабият ва за-
• руриятни ин-
• кор этиб, бу
• Категориялар-
• ни воқеликдан
• ажратган ҳол-
• да тушунти-
• рувчи оқим
• индетерми-
• низм, деб
• аталади.

• Баҳона ва шарт.

• Сабаб, баҳона ва шартни фарқлаш лозим. Баҳонани субъектив сабаблар
• қаторига киритиш мумкин. Бунда воқеа ёки шерикнинг ҳаракати ўзининг,
• одатда, нотўғри жавоб ҳаракатларини оқлаш мақсадида талқин қилинади
• ва баҳоланади. Шартлар – амалдаги ёки эҳтимол тутилган сабабнинг мав-
• жудлик муҳитини ташкил этадиган ички омиллар ва ташқи муносабатлар маж-
• муидир. Синергетика муҳитга ягона негиз, бўлғуси тузилманинг ранг-баранг
• шакллари манбаи, ривожланишнинг турли йўллари учун майдон сифатида
• қарайди. Сабаб-оқибат муносабатлари тизимида шартларнинг амалдаги
• аҳамиятини тушуниш учун қуйидаги мисолни кўриб чиқамиз. Фуқаро А. хоти-
• ни сузишни билмаслигидан хабардор бўлгани ҳолда, ундан қутулиш учун
• уни денгиз бўйлаб саёҳатга юборади. Оқибатда хотини сувга чўкиб ўлади.
• Эрнинг ҳаракатлари хотин ўлимининг сабаби ҳисобланадими? Бу мисол
• шартлар ўз ҳолича оқибат сабаби бўла олмаслигини, лекин сабабнинг амал-
• га ошишига кўмаклашадиган ёки монелик қиладиган омил ҳисобланишини
• кўрсатади.

• Синергетика сабабият ҳақида.

• Сабабият ҳақидаги фалсафий қарашлар узоқ эволюция жараёнини бошдан
• кечирди. Механистик ёндашув сабабни сиртдан кўрсатилган таъсир сифа-
• тида талқин қилади. Дунё жисмларнинг тартибга солинган, олдиндан ай-
• тиш мумкин бўлган аниқ ўзаро алоқаси сифатида тасаввур қилинади. Та-
• содифнинг мавжудлиги рад этилади. Сабабият занжирлари чизиқли хусу-
• сият касб этади, оқибат сабаб таъсирига пропорционал бўлади. Биноба-
• рин, сабабият занжирларига қараб ривожланиш жараёнининг ўтмишини
• ҳам, келажагини ҳам аниқлаш мумкин. Аммо илмий билимнинг ривожла-
• ниши механистик детерминизмнинг асоссизлигини намойиш этади. Синер-
• гетика йўналиши асосчиларидан бири И.Р.Пригожин механистик детерми-
• низмга шундай баҳо беради: «Динамика рационалистик моделининг маҳсу-
• ли сифатида тушунилган детерминизм эндиликда айрим ҳоллардагина на-
• моён бўлувчи хосса билан боғланади»1, деб баҳо беради.

• ЗАРУРИЯТ
• ВА
• ТАСОДИФ

• Воқеалар ривожи давомида содир бўладиган ҳодисаларни тавсифлаидиган,
• объектив оламдаги алоқадорликни ифода этувчи фалсафий категориялар.
• Фалсафанинг бошқа категориялари сингари зарурият ва тасодифларнинг
• мазмуни ҳамда умумий хусусиятлари ҳақидаги масала ҳозирга қадар ўтган
• кўплаб файласуфларнинг эътиборини ўзига жалб этган эди.

• Қадимги дунё фалса-
• фасининг Левкипп ва
• Демокрит каби
• вакиллари янги
• замон фалсафасининг
• П.Гольбах, Б.Спиноза
• каби намояндалари
• метафизик детер-
• минизм позициясида
• турганлари ҳолда ана
• шундай қарашни
• илгари сурдилар.

• Маълум шароит
• мавжуд бўлган
• тақдирда албатта
• юз берадиган
• ҳодиса ёки воқеа
• зарурият, деб
• аталади.

• Маълум шароит
• мавжуд бўлган
• тақдирда албатта
• юз берадиган
• ҳодиса ёки воқеа
• зарурият, деб
• аталади.

• ИМКОНИЯТ ВА ВОҚЕЛИК

• Оламдаги нарса, ҳодиса ва ҳ.к.лар тараққиётининг давомийлигини, уларнинг
• бир-бирига ўтиб туришини англатадиган фалсафий категориялар. Ўзгариш,
• ривожланиш ва ҳодисаларнинг вужудга келиши, намоён бўлиши жараёнидаги
• ўзаро боғлиқликни тараққиёт ва ривожланиш деганда биз асосий ва муҳим
• хусусияти бўлгаи оламдаги ўзгаришни, янгиланишни, бир шаклдаги нарсалар-
• нинг иккинчиси билан алмашинишини, оддий организмларнинг, жисм ва
• ҳодисаларнинг мураккаброқ шакл ва мазмундагиларига айланиш жараёнини
• тушунамиз. Табиийки, бу жараёнлар ўз-ўзича, механик тарзда содир бўла
• бермайди, балки муайян зарурият, қонуният асосида рўёбга чиқади.

• Имконият янги нарса, ҳодиса ва тамо-
• йиллар келиб чиқишини ифодаловчи
• муайян шарт-шароит хамда вазият
• мажмуи, нарса, ҳодисанинг ички таби-
• атига кўра зарурий равишда реалла-
• шиши лозим бўлган, бироқ ҳали
• юзага чиқмаган воқеликдир.

• Воқелик эса имкониятнинг нисбатдоши
• бўлиб, реал ҳолат ва мавжуд бўлган
• ҳодисаларни ифодалайдиган
• категориядир.

• Имкониятларнинг турлари.

• Реал ва формал, абстракт ва муайян имкониятлар фарқланади.
• Реал имконият имкониятни воқеликка айлантириши мумкин бўлган
• шарт-шароитлар мавжудлигини англатади. Формал имконият ри-
• вожланишнинг тасодифий омиллари маҳсулидир. Масалан, расман
• ҳар бир фуқаро депутат, миллионер ёки кўп болали бўлиши мумкин.
• Ўз-ўзидан равшанки, аксарият фуқаролар учун бу имконият
• воқеликка айланмаслиги ҳам мумкин.

• Абстракт ва муайян имконият

• Абстракт ва муайян имконият ўртасидаги фарқ – бу моҳият ва мав-
• жудлик ўртасидаги, шунингдек предметнинг идеал образи ва унинг
• инсон онгига боғлиқ бўлмаган объектив хусусиятлари ўртасидаги
• фарқдир. Масалан, никоҳга кираётган ёшлар бир-бири ҳақида, оила
• ва умуман никоҳ ҳақида анча юзаки тасаввурга эга бўлиши мумкин.
• Улар оила-никоҳ муносабатларининг идеаллаштирилган манзара-
• сини ўз бўлғуси никоҳига кўп жиҳатдан татбиқ этади. Ваҳоланки,
• бу манзара мазкур муносабатлар моҳиятига умуман олганда мос
• келса-да, лекин уларнинг бутун бойлиги ва мураккаблиги ҳақида
• аниқ тасаввур ҳосил қилиш имконини бермайди

• МИҚДОР ВА СИФАТ

• Моддий оламнинг муҳим томонларини акс
• эттирувчи фалсафий категориялардир. Олам-
• даги нарса ва ҳодисалар доимо ўзгариб, ривож-
• ланиб боради, бу жараёнда нарсалар доимо
• пайдо бўлади, ўзгариб туради. Лекин бундан
• улар муайян мавжудлик шаклига эга эмас, мут-
• лақ беқарор ва уларни бир-биридан ажратиб
• бўлмайди, деган хулоса чиқмайди.

• Миқдор_нарсанинг_шундай_муайянлигидирки'>Миқдор нарсанинг шундай муайянлигидирки, шу
• туфайли уни реал равишда (ёки фикран) бир
• жинсли қисмларга бўлиш ва бу қисмларни бир
• бутун қилиб тўплаш мумкин. Қисмлар ёки нарса-
• ларнинг бир жинслиги (ўхшашлиги, монандлиги)
• миқдорнинг фарқ белгисидир. Бир-бирига ўхша-
• майдиган нарсалар ўртасидаги тафовутлар си-
• фат характерига, бир-бирига ўхшаш нарсалар
• ўртасидаги тафовутлар эса миқдор характерига
• эгадир.

• Сифат нарса ва ҳодисаларнинг муайянли-
• гини таъминлайдиган, уларга барқарор-
• лик багишлайдиган хосса, хусусият ва
• белгилар йиғиндисидир. Сифат нарса-
• нинг умумийлигини, яхлитлигини, унинг
• нисбий барқарорлигини, бир-бирига ўхшаш-
• лиги ёки ўхшамаслигини ифодалайди.

• Миқдор предметнинг ҳажми, ўлчови,
• оғирлиги, ҳаракат тезлиги ва шу
• кабилар билан тафсифланади.

• Сифат нарсаларнинг ички ва ташқи
• муайянлиги бўлиб, унинг қатор хосса,
• белги, хусусиятлари бирлигини
• ифодалайди.

• Меъёр эса миқдор ва сифатнинг
• бирлиги, ўзаро боғлиқлигини
• ифодаловчи тушунчадир.

• МИҚДОР ВА СИФАТ ҚОНУНИНИ

• Миқдор ва сифат
• ўзгаришларининг
• ўзига хос хусусиятлари:

• Миқдор ўзгаришлари маълум вақтгача нарсаларга
• муҳим таъсир кўрсатмагани ҳолда, сифат ўзга-
• ришлари ҳодисаларни тубдан ўзгартириб, унинг
• бошқа ҳодисага айланишини тақозо қилади.

• Миқдор ўзгариш-
• лари доимо, сифат
• ўзгаришлари эса
• маълум бир
• даврда юз беради.

• Миқдор ўзгариш-
• лари аста секин,
• сифат ўзгаришлари
• эса анча тез, айрим
• ҳолатда тўсатдан
• содир бўлади.

• Сифат ўзгаришлари
• миқдор ўзгаришларига
• қараганда туб ўзгариш
• бўлиб ҳисобланади.